Phân xử hay hòa giải (arbitration) là thủ tục giải quyết tranh chấp, đặc biệt là những tranh chấp về lao động, trong đó bên trung lập thứ ba - người phân xử, hòa giải - đưa ra một quyết định mà các bên có thể buộc phải thi hành sau khi đã nghe trình bày của họ. Sự phân xử có thể là phương cách cuối cùng được áp dụng khi các cuộc thương lượng không đem lại kết quả.
Trọng tài là phương thức giải quyết tranh chấp rất đơn giản. Các bên trong tranh chấp thỏa thuận đưa tranh chấp của họ tới một chủ thể để giải quyết mà các bên tin tưởng sự phán xét của chủ thể đó. Mỗi bên trình bày vụ việc của mình cho người ra quyết định, một chủ thể tư - còn được gọi là "trọng tài viên". Trọng tài viên lắng nghe các bên, xem xét các tình tiết và lập luận của các bên và đưa ra quyết định. Quyết định đó là chung thẩm và ràng buộc các bên. Sở dĩ quyết định mang tính chung thẩm và ràng buộc bởi vì các bên đã tự thỏa thuận như vậy chứ không bị cưỡng chế bởi bất kỳ nhà nước nào.
Nói ngắn gọn, trọng tài là phương thức hiệu quả để đi đến một quyết định có giá trị chung thẩm và ràng buộc các bên tranh chấp mà không cần đưa ra tòa án (bởi vì pháp luật trọng tài quốc gia và các điều ước quốc tế như Công ước New York đã thừa nhận các phán quyết trọng tài sẽ được tòa án cho thi hành một cách rộng rãi nếu bên thua kiện không tự nguyện thi hành).
Trọng tài quốc tế cũng tương tự như vụ kiện tụng của tòa án trong nước, nhưng thay vì diễn ra trước một tòa án trong nước nó diễn ra trước tòa án quốc tế. Nó là một đồng thuận, trung tính, bắt buộc, riêng tư và có hiệu lực phương tiện giải quyết tranh chấp quốc tế, đó là thường nhanh hơn và ít tốn kém hơn thủ tục tố tụng của tòa án trong nước.
Trọng tài quốc tế đôi khi được gọi là một hình thức lai giải quyết tranh chấp quốc tế, vì nó pha trộn các yếu tố của thủ tục pháp luật dân sự và thủ tục thông luật, đồng thời cho phép các bên một cơ hội đáng kể để thiết kế các thủ tục trọng tài theo đó tranh chấp của họ sẽ được giải quyết. Trọng tài quốc tế có thể được sử dụng để giải quyết bất kỳ tranh chấp đó được coi là “phân xử”, một thuật ngữ có phạm vi thay đổi từ nhà nước tới nhà nước, nhưng trong đó bao gồm phần lớn các tranh chấp thương mại.
Hầu hết các tổ chức trọng tài quốc tế cung cấp quy tắc chi phối việc giải quyết các tranh chấp được giải quyết thông qua trọng tài. Các quy tắc nổi tiếng nhất của trọng tài bao gồm những người của Phòng Thương mại Quốc tế (“ICC”), London Tòa án Trọng tài Quốc tế (“LCIA”), Trung tâm quốc tế về giải quyết tranh chấp của Hiệp hội Trọng tài Mỹ (“ICDR”), và các quy tắc của Trung tâm Trọng tài Quốc tế Singapore (“SIAC”) và Trung tâm Trọng tài Quốc tế Hồng Kông (“HKIAC”). Trọng tài đầu tư thường được giải quyết theo quy định của Trung tâm Quốc tế Ngân hàng Thế giới cho Giải quyết tranh chấp đầu tư (“ICSID”) hoặc Ủy ban Liên hợp quốc về Luật Thương mại quốc tế (“UNCITRAL”) quy tắc. Nhiều trọng tài liên quan đến các doanh nghiệp Nga diễn ra theo quy định của Stockholm Chamber of Commerce (“SCC”).
Những lợi ích chính của việc sử dụng trọng tài quốc tế để giải quyết tranh chấp hơn là kiện tụng tòa án truyền thống bao gồm:
- Trọng tài Quốc tế có thể giải quyết tranh chấp nhanh chóng hơn tố tụng tòa án truyền thống kể từ khi có chỉ kêu gọi hạn chế từ phán quyết trọng tài.
- Trọng tài Quốc tế có thể ít tốn kém hơn so với kiện tụng tòa án truyền thống.
- Trọng tài Quốc tế có thể cung cấp chất lượng tốt hơn công lý, vì nhiều tòa án trong nước đang quá tải, mà không phải lúc nào cho phép thẩm phán có đủ thời gian để sản xuất quyết định pháp lý có chất lượng cao.
- Khách hàng có thể đóng một vai trò tích cực trong việc lựa chọn một trọng tài viên là một chuyên gia ngành công nghiệp trong Trọng tài Quốc tế, chứ không phải là một tổng hợp giống như nhiều thẩm phán tòa án trong nước.
- Trọng tài Quốc tế là linh hoạt, và các bên cá nhân để tranh chấp đóng một vai trò quan trọng trong việc lựa chọn các thủ tục đó là thích hợp nhất cho việc giải quyết các tranh chấp quốc tế của họ, quyết định về việc có nên bao gồm các thủ tục như sản xuất tài liệu.
- Trọng tài quốc tế có thể được giữ bí mật, đó là hữu ích nếu các bên muốn tiếp tục mối quan hệ kinh doanh của họ hoặc để tránh công khai tiêu cực.
- Trọng tài quốc tế là trung tính. Điều này rất quan trọng đối với các giao dịch xuyên biên giới, vì nó tránh được khả năng của một “tòa nhà” thuận lợi cho một bên.
Ở một số nước, thẩm phán không loại trừ một cách độc lập. Trong Trọng tài Quốc tế một giải thưởng phải được thực hiện một cách độc lập, hoặc nó không thể được thi hành.
Trong trường hợp nhất định, chẳng hạn như tranh chấp đầu tư quốc, Trọng tài Quốc tế cung cấp các phương thuốc duy nhất cho việc vi phạm quyền hợp pháp.
(Tài liệu tham khảo: Nguyễn Văn Ngọc, Từ điển Kinh tế học, Đại học Kinh tế Quốc dân)
