Hiệu quả kinh tế theo quy mô (economics of scale) là khái niệm dùng để chỉ sự giảm dần của chi phí bình quân trong dài hạn khi quy mô sản lượng của doanh nghiệp tăng và tất cả các nhân tốt đầu vào đều biến đổi. Kinh tế quy mô tồn tại ở hầu hết các ngành, cho nên việc sản xuất số lượng sản phẩm lớn hơn làm giảm chi phí bình quân hoặc đơn giá như được mô tả bằng điểm E trên đường chi phí bình quân dài hạn trong hình 68
Đường chi phí bình quân dài hạn hình chữ U đặc trưng cho một nhà máy. OY là quy mô sản lượng có chi phí bình quân thấp nhất và hiệu quả của sản xuất quy mô lớn được tận dụng hết tại điểm E. Sau điểm này, tính phi hiệu quả của sản xuất quy mô lớn có thể phát huy tác dụng, mặc dù điều này không phải lúc nào cũng xảy ra.
Kinh tế quy mô có thể phát huy tác dụng cả ở cấp nhà máy và cấp doanh nghiệp gồm nhiều nhà máy. Có 8 nguyên nhân tạo ra hiệu quả kinh tế theo quy mô:
(a) Tính không chia nhỏ được của máy móc và thiết bị, đặc biệt ở những nơi một loạt quá trình chế biến được liên kết với nhau
(b) Hiệu quả của công suất lớn - đối với nhiều loại thiết bị đầu tư (tàu chở dầu, nồi hơi), cả chi phí khởi động và vận hành đều tăng chạm hơn công suất;
(c) Hiệu quả chuyên môn hóa - khi sản lượng lớn hơn, người ta có điều kiện sử dụng lao động chuyên môn và thiết bị chuyên dụng;
(d) Kỹ thuật và tổ chức sản xuất ưu việt - khi quy mô tăng, người ta có thể sử dụng máy tự động thay cho thiết bị vận hành thủ công hoặc thay thế sản xuất đơn chiếc bằng dây chuyển sản xuất hàng hóa vận hành liên tục;
(e) Hiệu quả của việc mua nguyên vật liệu và phụ tùng với khối lượng lớn do được hưởng chiết khấu cao;
(f) Hiệu quả marketing (hiệu quả tiêu thụ) thu được nhờ việc sử dụng phương tiện quản cáo đại chúng và cường độ sử dụng lực lượng bán hàng lớn hơn;
(g) Hiệu quả tài chính thu được do các công ty lớn có điều kiện gọi vốn với điều kiện thuận lợi (lãi suất, chi phí đi vay thấp hơn);
(h) Hiệu quả quản lý thông qua việc sử dụng các kỹ thuật quản lý của chuyên gia, ví dụ nghiên cứu các dãy số thời gian, vận trù học và phân tích đường găng
Khả năng tận dụng kinh tế quy mô có thể bị hạn chế vì nhiều lý do.
Ở một số ngành, bản chất của sản phẩm và quá trình chế biến hay công nghệ có thể làm giảm kinh tế quy mô ngay khi sản lượng còn ở mức khiêm tốn. Về phía cầu, tổng thu cầu thị trường có thể không đủ để một công ty đạt được quy mô tối thiểu có hiệu quả hoặc tỷ trọng thị trường của nó có thể quá nhỏ.
Trong các ngành mà người tiêu dùng đòi hỏi phải có nhiều sản phẩm khác nhau (tính đa dạng của nhu cầu), thì điều này làm giảm khả năng tiêu chuẩn hóa và sản xuất trong thời gian dài.
Kinh tế quy mô có ý nghĩa quan trọng đối với nhiều ngành. Nó có xu hướng dẫn đến sự tập trung hóa người bán ở mức cao, ví dụ như ngành hóa dầu và chế tạo ô tô
(Tài liệu tham khảo: Nguyễn Văn Ngọc, Từ điển Kinh tế học, Đại học Kinh tế Quốc dân)
