Ồn ào dự án Nuôi Em và bài học từ 'cú sập' của các quỹ từ thiện

Ồn ào xoay quanh dự án Nuôi Em khiến dư luận phải nhìn lại vấn đề lòng tốt và sự minh bạch trong hoạt động gây quỹ thiện nguyện.

Nhiều nhà hảo tâm bày tỏ lo ngại khi thấy số tiền ủng hộ được chuyển vào tài khoản cá nhân của ông Hoàng Hoa Trung, người sáng lập dự án, thay vì tài khoản chuyên biệt cho quỹ thiện nguyện. Từ đó, loạt câu hỏi được đặt ra về tính minh bạch trong số tiền quyên góp, cũng như thắc mắc về sự trùng lặp mã "NE" (mã nuôi em).

Thực tế cho thấy trong bối cảnh sự minh bạch là trên hết, nhiều tổ chức thiện nguyện quốc tế từng được ca ngợi rộng rãi, nhưng cũng sụp đổ vì quản lý quỹ lỏng lẻo, chi tiêu vô tội vạ hoặc che giấu dòng tiền.

Bê bối từ thiện gây sứt mẻ niềm tin

"Cú sập" của Fashion for Relief (FFR) - quỹ từ thiện do siêu mẫu Naomi Campbell (sinh năm 1970) sáng lập - là một trong các vụ việc tiêu biểu năm 2024.

FFR từng là sự kiện thời trang từ thiện đình đám, được tổ chức tại London (Anh), Cannes (Italy) và nhiều thành phố lớn. Sự việc vỡ lẽ khi Ủy ban Từ thiện Anh và xứ Wales (Charity Commission UK) công bố báo cáo điều tra về hoạt động của tổ chức này. Theo đó, giai đoạn 2016-2022, FFR huy động gần 4,8 triệu euro (hơn 5,5 triệu USD), nhưng chỉ 8,5% được chuyển đến các chương trình thiện nguyện.

Phần lớn quỹ bị chi vào hoạt động ăn ở tại khách sạn 5 sao, spa, thuê bảo vệ, dịch vụ cá nhân và chi tiêu xa xỉ khác. Một người ủy thác (trustee) bị phát hiện nhận khoản phí tư vấn trái phép lên đến 290.000 euro (hơn 337.000 USD).

Đến tháng 3/2024, đại diện FFR tuyên bố giải thể do "vỡ nợ", đồng thời Naomi Campbell bị cấm đứng ra tổ chức từ thiện trong vòng 5 năm tại Anh Quốc và xứ Wales. FFR cũng bị loại khỏi danh sách các tổ chức từ thiện của Anh vào đầu năm 2024.

Một trong số bài học lớn khác về thất bại quản trị tài chính khi từ thiện là sự sụp đổ của Kids Company (Anh) vào năm 2015.

Guardian dẫn báo cáo của Quốc hội Anh và bộ phận kiểm toán cho thấy tổ chức này có cách thức quản lý tài chính "rối loạn", phụ thuộc quá mức vào trợ cấp chính phủ, thiếu hệ thống kiểm soát chi tiêu và gần như không có quỹ dự phòng, dẫn đến việc đột ngột đóng cửa chỉ trong vài ngày khi khủng hoảng bùng phát.

Hệ quả, người thụ hưởng, chủ yếu là trẻ em và thanh thiếu niên có hoàn cảnh khó khăn, là nhóm bị ảnh hưởng trực tiếp.

Ngoài ra, Wounded Warrior Project (WWP), từng được xem là đơn vị hỗ trợ cựu binh lớn nhất nước Mỹ, cũng vướng vào cáo buộc dùng quá nhiều tiền cho hội nghị, du lịch và quảng cáo thay vì hỗ trợ trực tiếp người thụ hưởng. Loạt điều tra của CBS cho biết một phần đáng kể quỹ được chi cho hoạt động vận hành, nhiều hơn mức mà tổ chức công bố.

Nếu loại trừ chi phí quảng bá, WWP chỉ dùng khoảng 54-60% quỹ cho chương trình thiện nguyện. Áp lực dư luận khiến tổng giám đốc và giám đốc vận hành bị sa thải vào năm 2016.

Minh bạch là yếu tố bắt buộc

Ủy ban Từ thiện Anh và xứ Wales nhận định minh bạch là nghĩa vụ pháp lý cốt lõi của bất kỳ cá nhân hay tổ chức nào đứng ra vận hành dòng tiền thiện nguyện. Trong đó, người điều hành quỹ phải "chịu trách nhiệm cuối cùng đối với mọi khoản thu, chi; phải đảm bảo tiền được sử dụng đúng mục đích và báo cáo đầy đủ, trung thực".

Báo cáo năm 2023 của Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD) cũng nhấn mạnh sự sụp đổ niềm tin cộng đồng thường không bắt nguồn từ gian lận, mà từ "quản trị yếu kém, thiếu kiểm soát nội bộ và hệ thống báo cáo mơ hồ", khiến minh bạch trở thành tiêu chí bắt buộc chứ không phải lựa chọn.

Nhiều tổ chức thiện nguyện quốc tế đặt ra 3 nhóm nghĩa vụ lớn đối với người đứng ra kêu gọi từ thiện:

Một, công khai tài chính định kỳ. Theo khuyến nghị của Liên đoàn Kế toán Quốc tế (IFAC) năm 2021, mọi tổ chức phi lợi nhuận phải công bố báo cáo tài chính theo chuẩn IFR4NPO hoặc dạng báo cáo tối thiểu phải bao gồm: tổng thu, tổng chi, chi tiết các khoản đã giải ngân và phần còn tồn.

Hai, tách bạch tài khoản. Ủy ban Từ thiện Anh và xứ Wales cảnh báo sử dụng tài khoản cá nhân để nhận và chi tiền từ thiện là "rủi ro nghiêm trọng", có thể dẫn tới nhầm lẫn, thất thoát hoặc cáo buộc gian lận.

Cuối cùng, thiết lập cơ chế giám sát độc lập. OECD khuyến nghị mọi quỹ có quy mô cộng đồng đều phải có "ít nhất một cơ chế giám sát độc lập", bao gồm kiểm toán nội bộ, kiểm toán bên ngoài hoặc ban giám sát không hưởng lợi từ quỹ. Điều này giúp tránh xung đột lợi ích và tạo nền tảng tin cậy với người đóng góp.

Bên cạnh đó, trong hệ thống pháp lý quốc tế, người đóng góp không phải là "người cho rồi thôi".

The Donor Bill of Rights (tạm dịch: Tuyên ngôn Quyền lợi Người Hiến tặng), bộ tiêu chuẩn do Hiệp hội các Chuyên gia Gây quỹ (AFP), Hội đồng Phát triển và Hỗ trợ Giáo dục (CASE) và Tổ chức thiện nguyện trong lĩnh vực y tế (AHP) ban hành năm 2021, được coi là tài liệu nền tảng cho quyền của mạnh thường quân. Trong đó, quy định người đóng góp có ít nhất 4 quyền cốt lõi:

Một, quyền được biết tiền của mình được sử dụng như thế nào, bao gồm mục đích sử dụng, chi phí quản lý và tiến độ, kết quả dự án.

Hai, quyền tiếp cận báo cáo tài chính và bằng chứng giải ngân. IFAC và OECD đều yêu cầu tổ chức phi lợi nhuận phải cung cấp tài liệu chứng minh dòng tiền, bao gồm báo cáo tài chính, hóa đơn và bản đối soát. Người đóng góp có quyền kiểm tra khi có dấu hiệu bất thường.

Ba, quyền yêu cầu hoàn trả hoặc thay đổi mục đích sử dụng khi xảy ra sai phạm.

Tại Mỹ, theo hướng dẫn của Văn phòng Tổng chưởng lý ở nhiều bang, khi tổ chức sử dụng sai mục đích hoặc không còn khả năng thực hiện dự án, người đóng góp có thể yêu cầu hoàn trả khoản tiền chưa được giải ngân, hoặc yêu cầu chuyển sang mục đích khác phù hợp và minh bạch hơn.

Cuối cùng, quyền được tôn trọng, bảo vệ dữ liệu cá nhân và minh bạch trong truyền thông.

Bộ tiêu chuẩn của AFP khẳng định người đóng góp có quyền yêu cầu không bị lợi dụng thông tin cá nhân, không bị gây áp lực tiếp tục đóng góp và phải được thông báo khi có thay đổi lớn trong vận hành của tổ chức.