Cơ may làm giàu
Ông Huyện Sỹ tên thật là Lê Nhứt Sỹ (1841 – 1900), sinh ra trong một gia đình theo đạo Công giáo ở Cầu Kho, Sài Gòn. Từ lúc nhỏ, ông được các tu sĩ người Pháp đưa đi du học ở Malaysia. Tại đây, ông Huyện Sỹ được học ngôn ngữ Latinh Pháp, Hán và chữ quốc ngữ. Do tên trùng với tên người thầy dạy nên ông đổi tên thành Lê Phát Đạt.
Sau chuyến du học về nước, ông được chính phủ Pháp bổ nhiệm làm thông ngôn. Từ năm 1880, ông làm Ủy viên Hội đồng Quản hạt Nam Kỳ, sau phong hàm lên cấp Huyện. Do người dân vẫn quen gọi ông bằng tên cũ nên cái tên Huyện Sỹ xuất hiện từ lúc này.
Khi Pháp đưa quân vào đánh dẹp các cuộc khởi nghĩa như của Thủ Khoa Huân, tình hình loạn lạc, dân chúng sợ quân Pháp nên bỏ chạy tứ tán. Pháp chiêu dụ cách mấy vẫn không có mấy người trở lại hoặc đứng ra nhận ruộng đất, thành ra ruộng đất bỏ hoang rất nhiều. Người Pháp tổ chức phát mại ruộng đất này nhưng không ai mua vì người ta sợ Pháp và sợ sau này bị triều đình bắt tội. Bất đắc dĩ, chính quyền Pháp bèn vận động những người Việt đang làm việc phải mua đất để làm gương cho người dân mua theo.
Ông Huyện Sỹ lúc đó dành được một số tiền khá lớn, dự định mua ít nhà phố ở Sài Gòn để cho thuê. Nhân việc này, ông đánh liều lấy tiền mua một số thửa đất có địa thế tốt và thuê người gieo trồng thử.
Không ngờ năm đó mưa thuận gió hòa, lúa lên xanh tốt. Nhận thấy lợi ích từ đầu tư vào ruộng lúa rất lớn, là người quảng giao, ông Huyện Sỹ lập tức đi vay mượn tiền của bạn bè để mua đất tiếp. Mấy năm trúng mùa liên tiếp khiến tài sản ông tăng đến chóng mặt, hầu như ruộng đất khu vực Tân An, Đức Hòa, Đức Huệ đều về tay ông.
Chưa hết, với tầm nhìn xa trông rộng, ông đã nhìn thấy xu hướng mở rộng thành phố Sài Gòn, nên ông đã mua hàng loạt khu đất rộng lớn sát với thành phố như vùng Gò Vấp để cho thuê xưởng, nhà máy, cất nhà cho thuê… Người ta ước tính, chỉ riêng nhà cho thuê, ông Huyện Sỹ đã có tới hàng ngàn căn.
Gia sản kếch xù
Những vùng đất trù phú ở Gò Công, Long An, Tiền Giang kéo dài đến tận biên giới Campuchia đều thuộc sở hữu của ông Huyện Sỹ. Tại Sài Gòn, gia đình ông Huyện Sỹ cũng sở hữu nhiều mảnh đất đắc địa ở trung tâm. Mảnh đất rộng hơn hecta dành xây nhà thờ Huyện Sỹ là một trong số đó. Ngoài ra, ông có rất nhiều đất ở khu Gò Vấp, nơi con trai ông sau này dùng một phần xây nhà thờ Hạnh Thông Tây.
Dù nắm trong tay khối gia sản đồ sộ nhưng vợ chồng ông Huyện Sỹ không tiêu xài hoang phí. Toàn bộ gia sản được tập trung phát triển nông nghiệp và truyền bá đạo Công giáo. Để nhắc nhở con cháu trong gia đình, ông treo câu đối trong nhà: “Cần dữ kiệm, trị gia thượng sách. Nhẫn nhi hòa, xử thế lương đồ”. (Tạm dịch: Trong gia đình phải chăm chỉ và tiết kiệm. Xử thế với người ngoài phải hòa hoãn và nhẫn nhịn).
Con cháu ông đều được học hành thành tài. Sau này họ đều là đại điền chủ có rất nhiều đất đai ở Tân An, Đức Hòa, Đức Huệ và vùng Đồng Tháp Mười (nay thuộc vùng Long An).
Trong đó, trưởng nam của ông Huyện Sỹ là Lê Phát An được vua Bảo Đại phong tước An Định Vương. Thời Nhà Nguyễn, Vương là tước vị cao nhất trong 20 bậc tôn tước phong cho hoàng tộc và chỉ dành cho người có công trạng, bình thường kể cả các Hoàng tử đều chỉ phong Công tước. Ông Lê Phát An là người duy nhất trong lịch sử Nam Kỳ không phải hoàng thân quốc thích nhưng được lên ngôi vị cao quý nhất của triều đình.
Mức độ giàu có của ông Huyện Sỹ còn được cho là lớn hơn rất nhiều lần so với vua Bảo Đại. Vậy nên, mới có câu chuyện là vào năm 1934, nhân dịp gả cô cháu gái Nguyễn Hữu Thị Lan, tức Nam Phương Hoàng Hậu, gia đình ông Huyện Sỹ đã tặng cho Nguyễn Hữu Thị Lan một triệu đồng tiền mặt, tương đương với 20.000 lượng vàng thời bấy giờ làm của hồi môn. Trong đời làm vua của mình, vị hoàng đế Bảo Đại thường dùng tiền của gia đình vợ nhiều hơn của hoàng gia.
Sự giàu có của Huyện Sỹ Lê Phát Đạt đến nay vẫn còn thể hiện rõ nét qua các công trình xây dựng, một trong số đó chính là nhà thờ Huyện Sỹ. Ngôi nhà thờ này đã được ông Huyện Sỹ hiến đất và xuất 1/7 gia tài để xây dựng.
Nhà thờ được khởi công năm 1902 và đến năm 1905 thì được khánh thành. Nhà thờ tọa lạc trên một khu đất cao và rộng hơn một mẫu, nằm ở góc đường Frère Louis và Frère Guilleraut (nay là đường Nguyễn Trãi đường Tôn Thất Tùng). Nhà thờ dài 40 m, chia làm 4 gian, rộng 18 m. Mặt tiền và các cột chính điện được ốp bằng đá granite Biên Hòa theo phong cách kiến trúc kiểu vòm nhọn Gothic.
Ngoài ra, ông còn xây nhà thờ Chí Hòa và con trai ông là kỹ sư Lê Phát Thanh cũng bỏ tiền xây nhà thờ Hạnh Thông Tây, nằm tại quận Gò Vấp TPHCM. Tất cả các ngôi nhà thờ này đều xây trên đất của Huyện Sỹ.
Ngày nay, nếu đi bằng xe máy từ nhà thờ Huyện Sỹ đến nhà thờ Hạnh Thông Tây, phải mất gần 1 tiếng đồng hồ, cho thấy quy mô đất đai của Huyện Sỹ lớn như thế nào.
Ông Huyện Sỹ mất năm 1900, lúc đó nhà thờ Huyện Sỹ chưa xây xong, phải đến năm 1920, khi vợ ông là bà Huỳnh Thị Tài mất, thi hài hai vợ chồng ông mới được đưa vào an táng trong một gian phòng phía sau cung thánh.
Phần mộ của hai vợ chồng nằm ở hai bên, theo phong cách cổ ‘nam tả, nữ hữu’. Công trình mộ toàn bộ bằng đá, chạm trổ công phu, có các phù điêu điển tích của chúa Giêsu rất sinh động.
Mộ được đặt trong một khối đá cẩm thạch trắng, phía trên có tạc tượng hai vợ chồng đang nằm như ngủ. Cả hai pho tượng đều được tạc vô cùng mềm mại và sống động với những đường nét tinh tế trên từng nét mặt, thớ vải…Ngôi mộ là một tuyệt tác về kiến trúc lẫn điêu khắc.
Sự giàu có của ông Huyện Sỹ không chỉ nhờ vào may mắn mà còn bởi tầm nhìn xa trông rộng và ý chí quyết tâm làm giàu của ông. Ông Huyện Sỹ được xem là một trong những người giàu có bậc nhất Sài Gòn xưa, đứng đầu trong danh sách tứ đại hào phú “Nhất Sỹ, Nhì Phương, Tam Xường, Tứ Trạch”.
