Trong bản báo cáo triển vọng kinh tế thế giới gần đây vào giữa tháng 4/2020, Quỹ Tiền tệ Quốc tế dự báo rằng kinh tế toàn cầu năm nay sẽ suy giảm khoảng 3%. Trong đó, sự suy giảm mạnh và rộng nhất diễn ra ở các nền kinh tế phát triển với mức giảm trung bình lên tới 6,1%. Trong khi đó, các nền kinh tế mới nổi và đang phát triển có sự suy giảm thấp hơn, giảm 1%. Chỉ có một số rất ít các nước được dự báo có mức tăng trưởng dương, ở mức nhẹ, trong năm nay.
Kinh tế Việt Nam không đứng ngoài vòng xoáy tiêu cực. Tăng trưởng GDP quý I/2020 so với cùng kỳ năm trước chỉ đạt 3,82%, thấp nhất trong vòng 11 năm qua. Trong đó, khu vực 1 (nông, lâm và thủy sản) hầu như không có tăng trưởng (+0,08%), khu vực 2 (công nghiệp và xây dựng) có mức tăng khá nhất (+5,15%), còn khu vực 3 (dịch vụ) có mức tăng chỉ bằng khoảng một nửa so với những năm gần đây (+3,27%).
PGS. TS Phạm Thế Anh, Trưởng Bộ môn Kinh tế Vĩ mô – Đại học Kinh tế Quốc dân nhận định xét trong bối cảnh suy thoái ở hầu hết các nước trên thế giới thì thành tựu kinh tế đạt được của Việt Nam trong quý I là khá tích cực.
Tuy nhiên, theo vị chuyên gia này, những con số tăng trưởng trên chưa phản ánh hết những khó khăn mà nền kinh tế đang phải trải qua khi nhiều đơn hàng xuất khẩu mới chỉ bắt đầu bị ảnh hưởng từ giữa tháng 3, hay các biện pháp giãn cách xã hội ở Việt Nam mới chỉ được thực hiện một cách chặt chẽ bắt đầu từ quý II.
"Đặc biệt, những con số tăng trưởng này này cũng không phản ánh được những khó khăn thực sự của khu vực phi chính thức vốn hầu như không được phản ánh trong thống kê GDP", PGS. TS Phạm Thế Anh nhấn mạnh. Việc thực hiện phong tỏa và giãn cách xã hội khiến khu vực này, ước tính tương đương khoảng 30% GDP, gần như bị đóng cửa hoàn toàn.
Về tình hình xuất nhập khẩu, tổng giá trị xuất khẩu trong quý I/2020 của Việt Nam tăng 8,1% so với cùng kỳ năm trước và thặng dư thương mại đạt 3,84 tỷ USD.
Tuy nhiên, ông Phạm Thế Anh đánh giá những thị trường xuất khẩu lớn nhất của Việt Nam sẽ chịu tác động tiêu cực lớn hơn trong thời gian tới khi Mỹ mới chỉ bắt đầu áp dụng các biện pháp giãn cách xã hội từ cuối tháng 3, trong khi thời điểm đó đến nay, bệnh dịch ngày càng lan rộng ra nhiều nước trong khu vực EU.
Cùng với đó, nhu cầu hàng xuất khẩu của Việt Nam từ các thị trường lớn khác như Trung Quốc hay Nhật Bản nhiều khả năng sẽ không còn tích cực như trong quý I khi Trung Quốc đã khôi phục sản xuất, hay Nhật Bản đã tuyên bố tình trạng khẩn cấp toàn quốc vì Covid–19 kể từ đầu tháng 4.
"Nhu cầu đối với những mặt hàng như máy vi tính, sản phẩm điện tử hay điện thoại sau khi tăng cao trong quý I nhờ xu thế học và làm việc tại nhà trong thời gian giãn cách xã hội có thể sẽ giảm tốc bởi đây là các nhu cầu phát sinh một lần. Trong khi đó, hàng dệt may, giày dép, đồ gỗ, thủy sản có thể sẽ tiếp tục đà suy giảm hoặc kém tích cực hơn trong thời gian tới do nhu cầu tiêu dùng sụt giảm ở hầu hết các thị trường lớn trên thế giới", vị chuyên gia này dự báo.
Trong khi đó, dòng vốn đầu tư nước ngoài đã có tín hiệu sụt giảm trong quý I và nhiều khả năng sẽ tiếp tục chậm lại trong quý II cho tới khi nền kinh tế thế giới ổn định hơn. Dư nợ tín dụng tăng thấp trong quý I, rủi ro nợ xấu tăng lên. Tỷ giá sau một năm ổn định cũng đang chịu nhiều sức ép mất giá khi nguồn thu ngoại tệ đang hoặc có nguy cơ sụt giảm trong phần còn lại của năm.
Theo PGS. TS Phạm Thế Anh, hụt thu ngân sách là một rủi ro khác của nền kinh tế. Ông cho rằng tổng thu ngân sách năm nay nhiều khả năng sẽ không đạt kế hoạch đề ra do sự sụt giảm thu nhập và thắt chặt chi tiêu của cả doanh nghiệp lẫn người lao động. Trong khi đó, tổng chi ngân sách lại có nguy cơ vượt dự toán do các khoản chi tiêu phát sinh nhằm giảm thiểu tác động của bệnh dịch. Bộ Tài chính ước tính, thu ngân sách năm nay sẽ giảm khoảng 140–150 nghìn tỷ đồng, làm tăng thâm hụt ngân sách lên mức 5–5,1% GDP.
Chuyên gia Phạm Thế Anh nhìn nhận rằng triển vọng kinh tế Việt Nam trong năm 2020 và xa hơn phụ thuộc vào khả năng khống chế bệnh dịch không chỉ trong nước mà còn ở cả trên thế giới.
Kịch bản lạc quan nhất được xây dựng dựa trên giả định bệnh dịch trong nước được khống chế hoàn toàn vào giữa tháng 5 và hoạt động kinh tế dần trở lại bình thường. Trong khi đó, thế giới cũng bắt đầu nới dần các biện pháp phong tỏa.
Tuy nhiên các hoạt động kinh tế, đặc biệt là trong lĩnh vực du lịch, lưu trú, vận tải hành khách vẫn còn dè dặt và chỉ dần hồi phục. Tác động xấu nhất của Covid–19 sẽ rơi vào quý 2 với mức suy giảm từ 2 – 3% trong khu vực nông, lâm, ngư nghiệp. Ngành chế biến chế tạo có thể lần đầu tiên chứng kiến mức tăng trưởng âm do đứt gãy nguồn cung và nhiều đơn hàng xuất khẩu bị cắt giảm, hủy bỏ hoặc trì hoãn.
Trong lĩnh vực dịch vụ, các ngành vận tải & kho bãi, dịch vụ lưu trú & ăn uống, nghệ thuật & giải trí giảm mạnh, từ 20 – 50%, trong khi đó y tế, truyền thông hay tài chính, ngân hàng và bảo hiểm có thể duy trì mức tăng trưởng khá do những hoạt động liên quan đến phòng chống và khắc phục hậu quả của bệnh dịch.
Với kịch bản lạc quan này, tăng trưởng kinh tế Việt Nam được dự báo đạt khoảng 4,2% trong cả năm 2020.
Với các kịch bản trung tính hoặc bi quan, bệnh dịch trong nước được giả định kéo dài hơn sang nửa sau quý III thậm chí là quý IV năm 2020. Thế giới có thể phải tiếp tục các biện pháp phong tỏa và giãn cách xã hội do sự tái phát của bệnh dịch ở nhiều trung tâm kinh tế tài chính quan trọng. Mức độ tác động của Covid–19 lên các ngành nông lâm ngư nghiệp, sản xuất chế biến chế tạo và các ngành trong khu vực dịch vụ sẽ nghiêm trọng hơn. Mức tăng trưởng trong năm 2020 của kinh tế Việt Nam có thể chỉ là 1,5% trong kịch bản trung tính, hoặc thậm chí là – 1,0% trong kịch bản bi quan.
"Trong bất kỳ kịch bản nào, trong thời kỳ hậu Covid–19 ở Việt Nam, sự phục hồi hoàn toàn của nhiều ngành như hàng không, du lịch hay thời trang xuất khẩu sẽ gặp nhiều khó khăn và kéo dài một khi thế giới chưa khống chế hoàn toàn được bệnh dịch. Điều này đòi hỏi các doanh nghiệp phải chủ động thích ứng dịch chuyển sản xuất trong thời kỳ khó khăn", chuyên gia cho hay.
Vị phó giáo sư kiến nghị trong ngắn hạn, thúc đẩy đầu tư công trong nửa sau của năm có thể bù đắp được những khó khăn tạm thời của nhiều ngành sản xuất. "Tuy nhiên, chúng ta không thể thúc đẩy chi tiêu công mãi trong dài hạn do nguồn lực hạn hẹp. Do vậy, triển vọng kinh tế Việt Nam những năm sau sẽ phụ thuộc nhiều vào việc phát triển thành công vắc–xin hoặc thuốc đặc trị trên thế giới".
Với thâm hụt tài khóa kéo dài dai dẳng trong nhiều thập kỷ qua Việt Nam là nước có nguồn lực tài khóa hạn hẹp. Ngay cả trong các năm nền kinh tế có tăng trưởng cao, thu ngân sách vượt dự toán, thì nhà nước vẫn chi nhiều hơn thu tối thiểu khoảng 3,5% GDP. Do vậy, theo ông Phạm Thế Anh, Việt Nam thiếu vắng các đệm tài khóa để ứng phó với những cú sốc đòi hỏi tiêu tốn nhiều nguồn lực như Covid–19.
Bên cạnh đó, chính sách tiền tệ cũng bị ràng buộc bởi các mục tiêu về lạm phát và tỷ giá. Nếu thực hiện nới lỏng tiền tệ với quy mô lớn như nhiều nền kinh tế hiện nay thì có thể dẫn đến mất giá tiền tệ, môi trường đầu tư trở nên rủi ro hơn và ít nhất là làm trì hoãn các dòng vốn đầu tư nước ngoài vào Việt Nam.
"Với các nguồn lực hạn hẹp như vậy, các chính sách cần phải đúng trọng tâm, tránh dàn trải gây tốn kém nguồn lực", vị chuyên gia cho biết.
Ông Phạm Thế Anh nhận định Việt Nam chỉ nên đẩy nhanh những dự án, đặc biệt là các dự án trọng điểm quốc gia, đã được phê duyệt và có sẵn vốn thực hiện. Việc chia nhỏ ra làm nhiều gói thầu và thực hiện rải rác ở nhiều địa phương để nhiều doanh nghiệp và nhiều địa phương có thể tiếp cận, tạo sự lan tỏa tốt hơn cũng có thể được cân nhắc. Đồng thời, cắt giảm ngân sách thường xuyên (tiêu dùng) tối thiểu 10% nên được thực hiện nhằm dành nguồn lực cho việc khắc phục những hậu quả do bệnh dịch gây ra.
Cuối cùng, song hành với những chính sách mang tính ngắn hạn hiện tại trong việc giảm thiểu tác động tiêu cực của Covid–19, Việt Nam nên tiếp tục và cải thiện những chính sách dài hơi hơn để cải thiện nền tảng vĩ mô và giảm thiểu rủi ro trong tương lai.
"Trong mọi tình huống, lạm phát, lãi suất và tỷ giá cần được duy trì ổn định để chuẩn bị cho giai phục hồi sau bệnh dịch. Đa dạng hóa thị trường xuất/nhập khẩu cần được chú trọng hơn nữa nhằm tránh phụ thuộc nặng nề vào một số đối tác kinh tế lớn. Trong khó khăn, nhiều bất cập trong việc điều hành chính sách kinh tế cũng đã bộc lộ nên các nỗ lực cải thiện môi trường thể chế kinh doanh cần tiếp tục được duy trì. Đặc biệt, dù có chậm trễ, Việt Nam nên từng bước xây dựng đệm tài khóa để phòng chống những cú sốc kiểu Covid–19", chuyên gia Phạm Thế Anh khuyến nghị.
