'Đòn giáng kép' vào dòng sông Mekong hùng vĩ

Ông Brian là người đã dành hơn 15 năm để khảo sát từ thượng nguồn đến hạ lưu của sông Mekong. Nhà nghiên cứu này xem Mekong không chỉ là một con sông mang các giá trị về mặt kinh tế đơn thuần mà là một thực thể sinh động với nhiều giá trị cần được bảo tồn.

Trong cuốn sách có tiêu đề “Những ngày cuối của dòng Mekong hùng vĩ” (Last Days of the Mighty Mekong) được xuất bản năm 2019, ông Brian viết: “Sự hào phóng của dòng sông là điều làm nó vĩ đại, và địa lý cùng sản vật tự nhiên của nó mang lại những trải nghiệm sống không nơi nào trên thế giới có được”. Tuy nhiên, trước những yếu tổ khách quan và chủ quan tác động tới sông Mekong trong những năm qua, nhà nghiên cứu này đã đưa ra cảnh báo rằng “các kho báu độc đáo của sông Mekong đang gặp nguy hiểm”.

Đòn giáng kép

Hệ thống sông Mekong là ngư trường nước ngọt lớn nhất thế giới và gần 50 triệu người dân Thái Lan, Lào, Campuchia và Việt Nam dựa vào đó để kiếm sống. Theo ông Brian, những điều làm cho sông Mekong trở nên độc đáo, từ nguồn thủy sản nước ngọt khổng lồ đến sản lượng nông nghiệp dồi dào và sự đa dạng sinh học đáng kinh ngạc, đều phụ thuộc vào nhịp lũ hàng năm. Khi nhịp lũ ở mức cao thì ngư nghiệp có năng suất cao và sản lượng nông nghiệp cao.

Tuy nhiên, ông Brian cho hay hai yếu tố là biến đổi khí hậu và việc vận hành các con đập đã tác động đến nhịp lũ và giáng một đòn kép vào nguồn tài nguyên của sông Mekong. Báo cáo của Ủy hội Sông Mekong (MRC) cho thấy những tác động của biến đổi khí hậu đến sông Mekong ngày càng trở nên rõ ràng hơn trong thời gian gần đây.

Lượng mưa trên lưu vực sông Mekong vào mùa mưa trong những năm gần đây ít hơn nhiều so với những năm trước, trong đó mùa mưa 2019-2021 được MRC đánh giá là khô hạn bất thường. Vào tháng 9/2021, dòng chảy của sông tại Stung Treng, Campuchia thấp hơn 26% so với mức bình thường do thiếu mưa. Thậm chí, con số đó đã giảm xuống mức 39% khi tình hình trở nên trầm trọng hơn do hoạt động của 55 đập ở thượng nguồn.

Mặc dù lượng cá trung bình từ dữ liệu đánh bắt tăng hoặc ổn định ở hầu hết các khu vực, nhưng lại giảm đáng kể ở khu vực thác Khone (khu vực biên giới giữa Lào và Campuchia) và Đồng bằng sông Cửu Long của Việt Nam.

Kể từ khi ra mắt vào tháng 12/2020, Cơ quan Giám sát Đập thủy điện Mekong đã liên tục công bố bằng chứng cho thấy các đập trữ nước lớn nhất ở lưu vực sông Mekong sẽ nạp nước vào các hồ chứa trong mùa mưa và xả nước từ các hồ chứa trong mùa khô để sản xuất thủy điện. Đây là phương pháp vận hành nhằm hạn chế nước tại các điểm có nhu cầu điện thấp để phát điện và xả nước khi nhu cầu cao. Điều này làm giảm lợi ích do nhịp lũ mang lại, khiến mực nước sông dao động thất thường, gây tổn hại nghiêm trọng đến môi trường sống dưới nước và hệ sinh thái ven sông.

Ông Brian cho rằng theo thời gian, nhịp lũ giảm dần sẽ làm giảm đáng kể số lượng cá ở sông Mekong và giảm sản lượng nông nghiệp trên khắp lưu vực sông Mekong. Nhà nghiên cứu này nhấn mạnh rằng để bảo vệ nghề cá, hệ thống sông Mekong (chi lưu và phụ lưu) cần được kết nối. Tuy nhiên, các con đập chặn và cắt đứt các con sông nối liền với sông Mekong và làm giảm nghiêm trọng quần thể cá.

Các đập ở thượng nguồn làm giảm đỉnh lũ và làm thay đổi thời gian của nhịp lũ, điều này có ảnh hưởng rất lớn và lâu dài đến sinh kế của người dân khu vực này. Việt Nam và Campuchia là hai quốc gia bị ảnh hưởng tiêu cực nhất ở khu vực tiểu vùng sông Mekong do tác động của các con đập. Tại vùng đồng bằng, mực nước sông hạ thấp do tác động của các con đập và biến đổi khí hậu cùng với mực nước biển dâng cao đang đẩy độ mặn vào sâu hơn ở Đồng bằng sông Cửu Long với tốc độ nhanh hơn dự đoán. Điều này ảnh hưởng nghiêm trọng tới sinh kế và sản xuất nông nghiệp ở khu vực này.

Đâu là giải pháp?

Ông Brian khuyến cáo rằng chính phủ các nước mà sông Mekong chảy qua (gồm Trung Quốc, Campuchia, Lào, Myanmar, Thái Lan và Việt Nam) cần hiểu rõ hơn việc xây dựng đập và các cơ sở hạ tầng khác ở thượng nguồn tác động như thế nào đến nguồn tài nguyên sẵn có và sinh kế của người dân ở khu vực hạ lưu.

Theo đó, không có nhiều giải pháp để hạn chế những tác động của khí hậu, nhưng có thể làm được nhiều việc để giảm thiểu tác động của việc vận hành các con đập. Vì vậy, chính phủ các nước cần có các chính sách phù hợp hơn trong việc xây dựng và vận hành các đập thuỷ điện trước tình trạng biến đổi khí hậu. Để duy trì lợi ích của dòng sông, cần ít đập hơn (không xây thêm mới) và cách thức vận hành các con đập hiện tại cần thay đổi để bảo vệ nhịp lũ. Các con đập có tác động lớn nhất đến nhịp lũ là ở Trung Quốc, vì vậy việc thay đổi cách Trung Quốc vận hành các con đập là nhu cầu cấp thiết.

Nhà nghiên cứu cho rằng Việt Nam và Campuchia cần hợp tác để thuyết phục các nước xây ít đập hơn và cùng thống nhất với các nước khác để thúc đẩy tính minh bạch trong hoạt động vận hành đập. Nếu tác động của các con đập được hiểu rõ thì các nước có thể cùng nhau xây dựng một kế hoạch giảm thiểu tác động tiêu cực của chúng. Theo ông Brian, việc chia sẻ dữ liệu chính thức sẽ là “hành động thay đổi cuộc chơi” mà khu vực cần để thúc đẩy một tương lai chung và bền vững hơn.

Về phía Việt Nam, ông Brian nhấn mạnh việc cần thiết trong quản lý hoạt động khai thác cát trong phạm vi biên giới để giữ cho Đồng bằng sông Cửu Long không bị chìm xuống biển và cải thiện sản lượng nông nghiệp.