Mô hình truyền thống cạn dư địa: Việt Nam 'đại phẫu' để đổi mới động lực tăng trưởng

Dư địa tăng trưởng truyền thống đã cạn

Tại “Diễn đàn xác lập mô hình tăng trưởng mới cho Việt Nam giai đoạn 2026 – 2030, định hướng đến năm 2045”, TS. Nguyễn Bá Hùng – Chuyên gia Kinh tế trưởng Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB) tại Việt Nam cho rằng, thế giới đang bước vào giai đoạn cạnh tranh toàn cầu khốc liệt hơn bao giờ hết. Dư địa cho tăng trưởng truyền thống – vốn dựa vào lao động giá rẻ, khai thác tài nguyên và đầu tư cơ bản đang dần cạn kiệt.

"Trong bối cảnh đó, Việt Nam buộc phải trả lời câu hỏi lớn, chúng ta sẽ tiếp tục đi bằng con đường nào? Mô hình nào đủ sức dẫn dắt nền kinh tế vươn lên mạnh mẽ trong giai đoạn 2026–2030 và xa hơn nữa đến năm 2045?”, Chuyên gia ADB đặt vấn đề.

Dẫn lại khung lý thuyết tăng trưởng của Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF), ông Hùng cho rằng, quá trình phát triển kinh tế của một quốc gia thường đi qua ba giai đoạn: Giai đoạn 1 là tăng trưởng dựa vào các yếu tố đầu vào như lao động, vốn; Giai đoạn 2 là tăng trưởng dựa trên hiệu quả – cải thiện năng suất, tổ chức và vận hành, và giai đoạn 3 là tăng trưởng dựa vào đổi mới sáng tạo – khi công nghệ, mô hình kinh doanh và sản phẩm mới trở thành động lực chính.

"Theo khung này, các quốc gia có thu nhập bình quân đầu người dưới 2.000 USD thường ở giai đoạn 1; từ 3.000 – 9.000 USD chuyển sang giai đoạn 2 và để vượt qua ngưỡng 17.000 USD/người/năm, thì buộc phải dựa vào đổi mới sáng tạo. Với mục tiêu đến năm 2030 tiến vào giai đoạn 2 và đến 2045 chạm mốc giai đoạn 3, Việt Nam cần thiết kế chiến lược tăng trưởng phù hợp ngay từ bây giờ", ông Hùng nói và cho rằng, chỉ khi dám đầu tư mạnh mẽ vào hạ tầng tri thức, thể chế cạnh tranh và tư duy sáng tạo, Việt Nam mới có thể chạm ngưỡng thu nhập 17.000 USD/người/năm.

TS. Đặng Xuân Thanh - Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam cho rằng, từ một quốc gia nghèo, kém phát triển, Việt Nam đã tiến những bước dài trên con đường công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế.

Tuy nhiên, những kết quả đó đã dần tiệm cận giới hạn của mô hình tăng trưởng hiện hành. Ba “động cơ” tăng trưởng trong hơn 30 năm qua – lao động giá rẻ, đầu tư vốn lớn và hội nhập thị trường thế giới đang dần giảm hiệu lực.

Tăng trưởng vẫn phụ thuộc nhiều vào đầu tư, trong khi hiệu quả sử dụng vốn chậm cải thiện, ICOR vẫn khá cao (gần 6 lần vốn cho 1 đơn vị tăng trưởng).

Năng suất lao động dù được nâng lên nhưng vẫn thấp hơn nhiều nước trong khu vực, chỉ bằng 1/11 Singapore, 1/5 Malaysia và chưa bằng 50% Thái Lan.

Các doanh nghiệp đầu tư nước ngoài (FDI) đóng góp lớn cho xuất khẩu nhưng hiệu ứng lan tỏa về công nghệ sang doanh nghiệp trong nước còn rất hạn chế; chuỗi giá trị toàn cầu mà Việt Nam tham gia chủ yếu ở phân khúc giá trị gia tăng thấp.

"Kết quả là, nền kinh tế dù không rơi vào tình trạng trì trệ, nhưng cũng chưa bứt phá; không còn đói nghèo, nhưng cũng chưa giàu mạnh. Đây chính là dấu hiệu của cái gọi là “bẫy thu nhập trung bình” — tình trạng mà hơn 100 quốc gia đang phát triển trên thế giới vẫn chưa thể vượt qua", ông Thanh nêu rõ. 

Việt Nam không thể tiếp tục theo mô hình cũ

Để thực hiện mục tiêu trở thành quốc gia phát triển vào 2045, Việt Nam phải vượt qua cả ba giai đoạn phát triển với nền móng vững chắc.

TS. Hùng đề xuất 6 hướng đi chiến lược: Thúc đẩy cạnh tranh lành mạnh, tránh để doanh nghiệp lớn chi phối chính sách, tạo không gian cho mọi thành phần phát triển; Hỗ trợ doanh nghiệp theo kết quả đạt được (performance-based), thay vì theo quy mô hay hình thức sở hữu.

Phát triển mạnh mẽ hệ sinh thái khởi nghiệp, không chọn ngành, để mở rộng sự đa dạng mô hình kinh tế; Tiếp thu công nghệ toàn cầu, đặc biệt từ doanh nghiệp nhà nước, tạo mạng lưới lan tỏa cho khu vực tư nhân; Nâng cao năng lực cạnh tranh quốc tế của ngành dịch vụ, dựa trên công nghệ và đổi mới sáng tạo; Từng bước đầu tư cho nghiên cứu cơ bản, để chuẩn bị tiệm cận giới hạn công nghệ toàn cầu trong dài hạn.

"Việt Nam không nên sao chép nguyên bản mô hình của các nước phát triển đi trước như của Hàn Quốc hay Đài Loan, nhưng có thể học hỏi cách họ lựa chọn chiến lược phù hợp với từng thời điểm. Quan trọng hơn cả là khả năng thích ứng linh hoạt và đầu tư mạnh cho tương lai, từ con người đến công nghệ", TS.Nguyễn Bá Hùng nhấn mạnh.

Về phần mình, TS. Lê Xuân Sang, Phó Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam và Thế giới cho rằngViệt Nam không thể tiếp tục đi theo mô hình tăng trưởng cũ – vốn dựa nhiều vào lao động giá rẻ và đầu tư vốn lớn. Thay vào đó, cần một cuộc "đại phẫu" toàn diện nhằm thay đổi thể chế, nâng cao hiệu quả điều hành và chuyển mạnh sang mô hình tăng trưởng dựa trên chất lượng, đổi mới sáng tạo và công nghệ cao…

Cụ thể, trong 5 năm tới, TS. Lê Xuân Sang cho rằng, Việt Nam cần đẩy nhanh quá trình chuyển đổi từ tăng trưởng theo số lượng sang tăng trưởng theo chất lượng. Cụ thể, về thu hút FDI cần ưu tiên vốn đầu tư công nghệ cao, thân thiện môi trường, có khả năng lan tỏa sang khu vực trong nước. Nhà nước cần hỗ trợ doanh nghiệp Việt nâng cao năng lực để kết nối tốt hơn với các nhà đầu tư nước ngoài.

Ngoài ra, tạo điều kiện cho doanh nghiệp tư nhân và doanh nghiệp nhỏ và vừa tham gia vào các dự án lớn, nhất là đầu tư công. Song song, cần siết chặt kỷ cương để tránh tình trạng “quan hệ – cánh hẩu”, nâng cao tính minh bạch và công bằng trong kinh doanh.

Về cải cách thể chế, cần thiết kế hệ thống “cây gậy và củ cà rốt” – vừa thúc ép đổi mới, vừa có cơ chế khuyến khích hiệu quả. Đồng thời, nâng cao chất lượng quản trị nhà nước và phối hợp giữa các cấp, ngành.

Về tái cơ cấu ngân sách và các quỹ tài chính, cần ưu tiên vốn cho nghiên cứu, đổi mới sáng tạo, giáo dục – công nghệ. Cắt giảm mạnh các quỹ ngoài ngân sách hoạt động kém hiệu quả, đồng thời tăng vốn cho các quỹ đầu tư mạo hiểm và khởi nghiệp.

Xây dựng đội ngũ công chức hiệu quả bằng cách tuyển chọn và đào tạo cán bộ dựa trên năng lực, liêm chính và tinh thần phụng sự, tránh để các nhóm lợi ích chi phối bộ máy.

“Cải cách mô hình tăng trưởng cần giống như một “cuộc đại phẫu” – dũng cảm tháo gỡ những phần lỗi thời, đồng thời sắp xếp lại các thành tố mới một cách bài bản. Việc này không thể nóng vội, càng không thể làm theo cách chắp vá mà đòi hỏi sự vào cuộc chuyên nghiệp của Nhà nước, với lộ trình rõ ràng và có tính đến các rủi ro phát sinh”, ông Sang nhấn mạnh.