Chỉ một năm trước, các nhà sản xuất Trung Quốc đã tăng tốc xuất khẩu trong tâm trạng lo ngại nguy cơ bùng phát một cuộc chiến thương mại mới. Động thái này xuất phát từ chiến thắng bầu cử của Tổng thống Mỹ Donald Trump, người cam kết áp thuế trừng phạt lên hàng hóa Trung Quốc nhằm thu hẹp thâm hụt thương mại ngày càng tăng.

Một năm sau, ông Trump đã thực hiện lời hứa. Nhưng Trung Quốc, thay vì chùn bước, đã xoay trục và xuất khẩu nhiều hơn.

Trong một minh chứng nổi bật về khả năng phục hồi, nền kinh tế lớn thứ hai thế giới ghi nhận thặng dư thương mại kỷ lục 1.000 tỷ USD chỉ trong 11 tháng - một cột mốc chưa có quốc gia nào từng đạt được.

Kết quả ấn tượng này cho thấy thị trường Mỹ không phải là không thể thay thế, qua đó củng cố thêm sự tự tin của Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình trong việc duy trì lập trường cứng rắn với Tổng thống Trump trong suốt cuộc chiến thương mại kéo dài cả năm.

Mặc dù hai nước đã phần nào hạ nhiệt căng thẳng và quay lại một thỏa thuận ngừng bắn mong manh sau cuộc gặp giữa ông Trump và ông Tập vào tháng 10, một thỏa thuận toàn diện vẫn ở rất xa.

Chìa khóa giúp Trung Quốc duy trì đà xuất khẩu dưới sức ép thuế quan không quá phức tạp và cũng không hoàn toàn xuất phát từ chỉ đạo cấp cao.

Các doanh nghiệp xuất khẩu Trung Quốc đã đẩy mạnh chiến lược vốn được áp dụng từ nhiệm kỳ đầu của ông Trump: đa dạng hóa thị trường, chuyển hướng vận chuyển và tập trung mạnh vào những khu vực đang khát hàng hóa giá rẻ.

Theo số liệu hải quan, trong 11 tháng, xuất khẩu của Trung Quốc tăng 5,7% so với cùng kỳ năm trước. Đáng chú ý, xuất khẩu sang châu Âu tăng 8,9%, Đông Nam Á tăng 14,6%, và châu Phi tăng 27,2%, đủ để bù đắp mức giảm 18,3% trong xuất khẩu sang Mỹ.

Xuất khẩu từ lâu đã là trụ cột trong mô hình tăng trưởng của Trung Quốc. Dưới chiến lược "Sản xuất tại Trung Quốc 2025" do ông Tập đề ra cách đây 1 thập kỷ, Bắc Kinh đã rót hàng tỷ USD vào các ngành chiến lược, hướng tới mục tiêu thống trị chuỗi cung ứng trong cả lĩnh vực công nghệ cao và các ngành truyền thống.

Theo Nomura, nhờ những khoản đầu tư này, cùng với nhu cầu tăng mạnh hậu đại dịch, xuất khẩu Trung Quốc đã tăng gần 45% trong 5 năm qua.

Trong khi đó, nhiều nền kinh tế sản xuất khác không thể theo kịp năng lực sản xuất lớn và giá thành thấp của Trung Quốc, khiến một loạt quốc gia đang phát triển ngày càng phụ thuộc sâu hơn vào hàng hóa và linh kiện từ nước này.

Trong bài bình luận được truyền thông nhà nước đăng tải ngày 8/12, ông Wang Jun, Phó Cục trưởng Tổng cục Hải quan, cho rằng thành công thương mại của Trung Quốc đến từ chuỗi cung ứng công nghiệp toàn diện, động lực từ các ngành công nghệ cao, và quyết tâm của các nhà xuất khẩu luôn tiến lên bất chấp thách thức.

Ông Hu Xijin, cựu Tổng biên tập tờ Global Times và là nhà bình luận theo chủ nghĩa dân tộc có tiếng, phát biểu thẳng thắn hơn:

“Chủ nghĩa bảo hộ thương mại không thể xóa bỏ khả năng cạnh tranh của hàng hóa Trung Quốc. Chất lượng cùng mức giá thấp mang lại sức hấp dẫn không thể cưỡng lại, và các quy luật thị trường cho thấy chuỗi cung ứng của Trung Quốc là vô song trong thế giới hiện nay".

Tuy vậy, thặng dư thương mại tăng vọt không thể che mờ những vấn đề nội tại của nền kinh tế Trung Quốc. Sự bùng nổ xuất khẩu phần nào phản ánh nhu cầu trong nước trì trệ, tâm lý tiêu dùng yếu và những thách thức cấu trúc sâu sắc hơn.

Năng lực sản xuất mạnh mẽ đã củng cố vị thế “công xưởng toàn cầu” của Trung Quốc, tạo nền tảng cho chiến lược xoay trục xuất khẩu linh hoạt. Tuy nhiên, nhiều năm đầu tư ồ ạt vào sản xuất cũng khiến một số ngành rơi vào tình trạng dư thừa công suất, buộc doanh nghiệp phải tìm kiếm thị trường nước ngoài để tăng trưởng, đồng thời làm gia tăng cạnh tranh giá trong nước.

Giới chuyên gia cũng đặt câu hỏi về tính bền vững của tốc độ tăng trưởng xuất khẩu nhanh bất thường trong năm nay. Dù dự báo xuất khẩu của Trung Quốc vẫn duy trì sức chống chịu trong năm tới, tốc độ mở rộng được kỳ vọng sẽ tăng chậm hơn.

Trong một báo cáo công bố ngày 8/12, ông Zichun Huang, chuyên gia kinh tế Trung Quốc tại Capital Economics, dự đoán thặng dư thương mại của nước này có thể tiếp tục nới rộng trong năm tới, nhờ tác động của chuyển hướng thương mại hỗ trợ xuất khẩu, trong khi nhập khẩu sẽ giảm do nhu cầu nội địa suy yếu.

Dù vậy, các biện pháp bảo hộ từ bên ngoài vẫn đang gia tăng. Trước cả năm nay, nhiều nền kinh tế từ EU đến Ấn Độ và Brazil đã bày tỏ lo ngại về việc Trung Quốc bán phá giá hàng hóa. Làn sóng xuất khẩu tăng vọt trong năm 2024 - 2025 có thể khiến những căng thẳng này thêm trầm trọng.

Liên minh châu Âu đã áp thuế và triển khai hàng loạt biện pháp chống bán phá giá đối với xe điện và nhiều mặt hàng khác của Trung Quốc. Trong chuyến thăm Bắc Kinh tuần trước, Tổng thống Pháp Emmanuel Macron mô tả tình trạng mất cân bằng thương mại giữa Trung Quốc và châu Âu là “không thể chấp nhận được”, đồng thời cảnh báo khả năng EU phải áp thêm thuế.

Đằng sau bức tranh xuất khẩu ấn tượng là hàng loạt vấn đề kinh tế cố hữu của Trung Quốc.

Bất động sản, từng là trụ cột quan trọng của tăng trưởng, vẫn chìm trong suy thoái. Đối với hàng triệu hộ gia đình đã dồn tiền tiết kiệm vào nhà đất, việc thị trường lao dốc khiến họ thắt chặt chi tiêu, kéo nhu cầu tiêu dùng xuống thấp.

Tình trạng thất nghiệp trong giới trẻ vẫn ở mức cao, cùng hệ thống an sinh xã hội còn yếu, tiếp tục là lực cản đối với tiêu dùng. Điều này phản ánh rõ trong số liệu 11 tháng đầu năm, khi nhập khẩu, thước đo nhu cầu nội địa, chỉ tăng 0,2% so với cùng kỳ.

Song song đó, giảm phát bao trùm nền kinh tế trong phần lớn năm nay, bắt nguồn từ dư thừa công suất sản xuất và cuộc chạy đua giảm giá gay gắt, đặc biệt trong các ngành như xe điện, thương mại điện tử và vật liệu xây dựng.

Sự cạnh tranh “xuống đáy” khốc liệt đến mức Bắc Kinh phải can thiệp nhằm kiềm chế doanh nghiệp, dù giới chuyên môn đánh giá áp lực giảm phát khó có thể sớm hạ nhiệt.

Trong bối cảnh tăng trưởng nội địa trì trệ, xuất khẩu trở thành phao cứu sinh, một trong số ít động lực tăng trưởng ổn định khi Bắc Kinh vẫn dè dặt với các gói kích thích quy mô lớn.

Mọi sự chú ý nay đổ dồn về Hội nghị Công tác Kinh tế Trung ương (CEWC) – sự kiện thường niên quan trọng dự kiến diễn ra cuối tuần này, nơi Bắc Kinh sẽ xác lập định hướng kinh tế cho năm tới.

Giới phân tích sẽ đặc biệt dõi theo những tín hiệu liên quan đến kế hoạch phát triển kinh tế 5 năm tiếp theo, bộ khung chiến lược sẽ dẫn dắt ưu tiên phát triển của Trung Quốc trong nửa thập kỷ tới. Tuy nhiên, bản kế hoạch chi tiết sẽ chỉ được công bố vào tháng 3 năm sau.

Tại hội nghị Trung ương tháng 10 trước đó, Bắc Kinh đã nhấn mạnh ưu tiên tăng cường sức mạnh kinh tế, năng lực khoa học – công nghệ và quốc phòng, thúc đẩy phát triển trong các lĩnh vực then chốt như sản xuất, chất lượng sản phẩm, hàng không vũ trụ, vận tải và không gian mạng.

Trong cuộc họp chuẩn bị CEWC đầu tuần này, Chủ tịch Tập Cận Bình tiếp tục nhấn mạnh những ưu tiên trên, đồng thời khẳng định Trung Quốc sẽ đạt mục tiêu tăng trưởng 5% trong năm nay.

Thông cáo cuộc họp nêu rõ: “Trong 5 năm qua, chúng ta đã ứng phó hiệu quả với hàng loạt cú sốc và thách thức”. Bước sang giai đoạn mới, Trung Quốc sẽ “phối hợp tốt hơn chính sách kinh tế trong nước với các thách thức kinh tế và thương mại quốc tế, cân bằng giữa phát triển và an ninh, triển khai các chính sách kinh tế vĩ mô chủ động hơn… và tiếp tục mở rộng nhu cầu nội địa”.

Tuy nhiên, theo ông Lisheng Wang, chuyên gia kinh tế Trung Quốc tại Goldman Sachs, thông điệp này cho thấy Bắc Kinh không có ý định sớm tung ra gói kích thích lớn. Ông đánh giá bản thông cáo “có phần gây thất vọng” do không đề cập trực tiếp đến tiêu dùng hay bất động sản – hai vấn đề đang gây sức ép lớn – và cho rằng cần chờ đến CEWC để biết thêm định hướng cụ thể.