Thiếu quy định quản thuốc lá thế hệ mới: Buôn lậu tràn lan, nhà nước thất thu

Dùng loại đóng hay mở

Thuốc lá điện tử cấu thành từ 2 sản phẩm riêng biệt là thiết bị điện tử có pin sạc (là công cụ hỗ trợ nhằm mục đích giảm thiểu rủi ro bằng việc tạo ra cơ chế dùng để tạo nhiệt hóa hơi thay thế cho việc đốt cháy thuốc lá) và đầu chứa dung dịch có chứa nicotine.

Thuốc lá điện tử chia làm hai loại: hệ thống đóng và hệ thống mở. Ở hệ thống mở, người dùng có thể tái nạp dung dịch hoặc pha trộn thêm với các loại dung dịch hoặc các chất khác. Còn ở hệ thống đóng, chỉ có đầu dung dịch đã được pha chế và đóng gói kín theo đúng tiêu chuẩn chất lượng của nhà sản xuất mới có thể sử dụng được cho thuốc hệ thống đóng. Người dùng không thể thêm bớt nồng độ hay pha trộn thêm các loại chất khác. Vì thế, chất lượng dung dịch được đảm bảo từ nhà sản xuất theo đúng quy chuẩn kỹ thuật yêu cầu, tính an toàn. Do đó, hệ thống đóng được đảm bảo hơn rất nhiều so với hệ thống mở.

Hiện nay, nhiều quốc gia đã cho phép sản xuất, kinh doanh thuốc lá điện tử. Theo báo cáo của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), tính đến năm 2021, đã có 111 quốc gia ban hành quy định quản lý thuốc lá điện tử. Anh, Canada và New Zealand là những quốc gia điển hình có khung pháp lý rất nghiêm ngặt cho thuốc lá truyền thống nhưng khuyến khích thuốc lá điện tử như một phần của chiến lược giảm thiểu tác hại thuốc lá.

Còn theo thống kê của Global Tobacco Control, tính đến tháng 5/2023, có tổng cộng 78 quốc gia đã ban hành quy định cho phép hoặc cấm thuốc lá làm nóng.

Thuốc lá điện tử và thuốc lá làm nóng cùng thuộc nhóm sản phẩm hóa hơi mà không đốt cháy nên có nhiều điểm tương đồng. Cả hai sản phẩm này đều sử dụng thiết bị điện tử và đều hoạt động theo cơ chế làm nóng để tạo ra khí hơi (aresol) có chứa nicotin. Vì không có quá trình đốt cháy như thuốc lá điếu nên cả hai sản phẩm đều không có hắc-ín (tar), một trong những sản phẩm phụ chứa các thành phần gây hại của khói thuốc.

Hơn nữa, cả thuốc lá điện tử và thuốc lá làm nóng cùng phù hợp với định nghĩa “thuốc lá khác” được quy định tại Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá 2012.

Tổ chức Hải quan Thế giới (WCO) đã ban hành một mã chung áp dụng cho thuốc lá điện tử và thuốc lá làm nóng dựa trên tính tương đồng của 2 sản phẩm này để làm cơ sở cho hải quan các quốc gia áp dụng chính sách thuế quan nói riêng và chính sách quản lý nói chung phù hợp với đặc tính kỹ thuật của hàng hóa.

Do sự tương đồng về đặc tính kỹ thuật, WCO đã tạo ra phân nhóm mới (24.04) cho dung dịch thuốc lá điện tử và điếu thuốc lá thuốc lá làm nóng, chứ không đưa vào phân nhóm 24.02 dành cho thuốc lá truyền thống. Việc thuốc lá thế hệ mới cùng được đưa vào phân nhóm riêng cũng cho thấy WCO ghi nhận sự tương đồng giữa thuốc lá điện tử và thuốc lá làm nóng.

Phù hợp với hướng dẫn của WCO, Bộ Tài chính đã ban hành Thông tư 31/2022/TT-BTC ngày 08/06/2022 về Danh mục hàng hóa Xuất nhập khẩu 2022, qua đó cũng đã tạo ra phân nhóm mới là 24.04 cho thuốc lá điện tử và thuốc lá làm nóng.

Các chuyên gia cho rằng trong giai đoạn hiện nay, Việt Nam nên cho lưu hành thuốc lá điện tử hệ thống đóng để đảm bảo an toàn cho người sử dụng. Vấn đề này đang trở nên cấp thiết vì hiện nay thị trường thuốc lá thế hệ mới nhập lậu chủ yếu là thuốc lá điện tử; gấp gần 9 lần so với thuốc lá làm nóng.

Theo dữ liệu khảo sát hàng năm (từ 2018 - 2022) tại thị trường Việt Nam được thực hiện bởi Công ty Nghiên cứu Thị trường Kantar, tỷ lệ nam giới trưởng thành hút thuốc lá thế hệ mới vào năm 2022 là 1%, trong đó khoảng 85% là sản phẩm thuốc lá điện tử, còn lại là sản phẩm thuốc lá làm nóng. Tỷ lệ này đã tăng khoảng 3 lần trong 4 năm vừa qua và sẽ tiếp tục tăng trưởng trong những năm sắp tới theo xu hướng người tiêu dùng. Số liệu này cũng phù hợp với báo cáo về tình hình thuốc lá thế hệ mới nhập lậu của quản lý thị trường.

Cần có quy định để quản lý thuốc lá thế hệ mới

Mới đây, tại Hội thảo “Kiểm soát thuốc lá mới có trách nhiệm” đại diện các bộ, ngành đã thảo luận về tính cấp thiết của việc cần quản lý những sản phẩm thuốc lá thế hệ mới phù hợp với Luật Phòng chống tác hại thuốc lá hiện hành và định hướng hợp pháp hóa có trách nhiệm trên cơ sở bảo vệ giới trẻ, cộng đồng.

Các đại biểu cho rằng rất nhiều nước tiên tiến trên thế giới đã xây dựng chính sách quản lý và cho phép bán các loại sản phẩm thuốc lá thế hệ mới, là cơ sở để các nhà làm chính sách tham khảo vận dụng trong việc xây dựng chính sách tại Việt Nam.

Ông Lê Đại Hải, Phó Vụ trưởng Vụ Pháp luật dân sự - kinh tế, Bộ Tư pháp nêu ý kiến, để quản lý các loại thuốc lá mới cần có biện pháp và quy định chặt chẽ về quản lý, chẳng hạn như về tiêu chuẩn chất lượng của sản phẩm, quy chuẩn sản xuất, nhập khẩu, quy định về thu thuế, quy định về người bán, người mua… cũng như quy định về nguyên tắc kinh doanh có trách nhiệm của nhà sản xuất, nhà cung cấp.

"Thuốc lá thế hệ mới dù là nung nóng hay dung dịch có chứa nicotine thì đều là thuốc lá. Sản xuất, kinh doanh thuốc lá là ngành nghề kinh doanh có điều kiện. Vì vậy, chúng ta cần phải có ngay quy định để quản lý hoạt động sản xuất, kinh doanh thuốc lá thế hệ mới chứ không phải thí điểm”, ông Hải đề nghị.

Theo các chuyên gia, việc đưa thuốc lá điện tử vào diện quản lý sớm sẽ đảm bảo người tiêu dùng được tiếp cận với các sản phẩm đáp ứng tiêu chuẩn quản lý được cung cấp bởi những nhà sản xuất có uy tín, giúp giảm thiểu những tai nạn không đáng có từ thuốc lá điện tử hệ thống mở nhập lậu.

Thêm nữa, việc ban hành tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật quốc gia là tối quan trọng để có thể quản lý chất lượng các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới, nhằm bảo vệ sức khỏe người dùng cũng như các đối tượng xung quanh.

Bên cạnh đó, việc có cơ sở pháp lý rõ ràng cũng giúp cho các cơ quan chức năng thực thi việc chống thuốc lá lậu (bao gồm cả thuốc lá thế hệ mới).

Ngoài ra, việc sớm đưa thuốc lá thế hệ mới vào diện quản lý chặt chẽ, áp thuế tiêu thụ đặc biệt theo đặc tính sản phẩm cũng sẽ giúp tăng nguồn thu ngân sách từ dòng sản phẩm này thay vì để thất thu trong mấy năm qua.

Các chuyên gia cho rằng, với cơ chế hoạt động và phân loại sản phẩm như vậy, sản phẩm thuốc lá điện tử và thuốc lá làm nóng nên được đưa vào quản lý dưới cùng một văn bản pháp lý, cùng thời điểm để đảm bảo tính đồng bộ và bao quát, tiết kiệm chi phí cho ngân sách Nhà nước. Đây cũng là kinh nghiệm quản lý thuốc lá thế hệ mới của nhiều quốc gia phát triển trên thế giới.