Đột phá trong hoạt động ngân hàng: Số hóa ngân hàng truyền thống hay thành lập ngân hàng số?

TS. Nguyễn Đức Kiên - Thành viên Hội đồng Tư vấn chính sách tài chính tiền tệ quốc gia
TS. Chu Khánh Lân - Bộ phận giúp việc Tổ Tư vấn kinh tế của Thủ tướng Chính phủ

Chúng ta có thể kỳ vọng các ngân hàng số theo đúng bản chất của nó sẽ được thành lập nhiều hơn, trở thành một thế lực đủ khả năng cạnh tranh và hợp tác sòng phẳng với các ngân hàng truyền thống để đáp ứng tốt các nhu cầu đang thay đổi của khách hàng trong bối cảnh cách mạng công nghiệp lần thứ tư.

Trong lịch sử phát triển của ngành ngân hàng nói riêng và ngành tài chính nói chung, các dịch vụ ngân hàng về bản chất là không có sự thay đổi nhưng cách thức mà ngân hàng cung ứng chúng cho khách hàng lại thay đổi đáng kể. Tỷ lệ khách hàng dành thời gian đến ngân hàng để thực hiện thủ tục thanh toán, gửi tiết kiệm hay đề nghị cấp một khoản tín dụng có xu hướng giảm dần, đặc biệt là trong thời kỳ đại dịch Covid-19 khi khách hàng có thể đạt được các mục tiêu này thông qua máy tính và điện thoại di động có kết nối internet.

Thực vậy, dịch vụ ngân hàng là để phục vụ các nhu cầu tiêu dùng, tiết kiệm và đầu tư của xã hội và khi công nghệ làm thay đổi cách đáp ứng nhu cầu kể trên thì bản thân các ngân hàng cũng phải thay đổi cách cung ứng các dịch vụ của mình. Sự nở rộ của thương mại điện tử trên nền tảng phát triển của toàn cầu hóa, sự phổ biến của truyền thông, mạng internet và điện thoại di động là các nhân tố dẫn tới sự đổi thay căn bản trong hoạt động ngân hàng. Sự xuất hiện của một số ngân hàng số tại Singapore, Hàn Quốc và Anh cho thấy tuy chưa thành một xu hướng mạnh mẽ, nhưng cũng là một hình thức đáp ứng sự vận động của nhu cầu khách hàng trong lĩnh vực ngân hàng.

Có thể tồn tại những lập luận rằng ngân hàng truyền thống (trong quá trình chuyển đổi số) vẫn có thể đáp ứng được những thay đổi trong nhu cầu của khách hàng và thị trường tài chính không cần có lập ngân hàng số. Lịch sử phát triển của nhân loại cho thấy tuy công nghệ là nhân tố giúp cho cuộc sống của con người ngày một văn minh hơn, không phải lúc nào cũng dễ dàng được xã hội chấp nhận. Phát triển ngân hàng số trước tiên phải bắt đầu từ thay đổi trong nhận thức của xã hội.

Gần đây, sự phát triển của công nghệ và tác động của nó tới các hoạt động kinh tế xã hội không chỉ diễn ra từ từ theo một chu kỳ dài mà diễn ra với tốc độ nhanh chóng, có tính gắn kết, đan xen giữa các ngành nghề. Sự khuếch đại của đổi mới công nghệ giữa các ngành càng làm cho công nghệ phát triển nhanh và được áp dụng rộng rãi hơn trong nhiều mặt của cuộc sống, trong đó lĩnh vực tài chính ngân hàng được hưởng lợi rất nhiều từ các công nghệ như máy học, dữ liệu lớn, trí tuệ nhân tạo, blockchain… Chính quá trình chuyển đổi số tại các ngân hàng truyền thống càng khiến cho sự vận động của ngân hàng số đi đến chỗ trở thành một lực lượng vừa liên kết vừa hoạt động song song với ngân hàng truyền thống.

Trong khi các cơ quan quản lý nhà nước vẫn còn đang đắn đo việc có để cho ngân hàng số phát triển theo đúng bản chất hay không thì trong thực tiễn, quá trình chuyển mình của hệ thống ngân hàng đã diễn ra. Trong kỷ nguyên của kết nối không dây, mô hình hoạt động của ngân hàng, mà cụ thể là các chi nhánh, phòng giao dịch, sẽ giống như những chiếc máy tính để bàn với kết nối mạng internet.

Giả sử như chúng ta có kế hoạch xây dựng một ngân hàng mới ngày hôm nay và cố gắng đạt tới quy mô của các ngân hàng lớn thì không thể biết đến bao giờ số chi nhánh của ngân hàng mới xấp xỉ bằng của ngân hàng đó. Các chi nhánh tồn tại đến ngày hôm nay là bởi các quy tắc tuân thủ buộc khách hàng phải đến với kênh giao dịch này để ký vào một phiếu yêu cầu sử dụng dịch vụ không hề mang lại cho họ bất cứ giá trị gia tăng đáng kể nào. Giá trị cốt lõi của hoạt động ngân hàng là nằm ở tính tiện ích, sự dễ dàng và khả năng bảo vệ khách hàng.

Xung quanh câu hỏi liệu các ngân hàng có nên duy trì các văn phòng giao dịch hữu hình nhằm mang đến cho khách hàng sự thoải mái nhất định về mặt tâm lý hay không lại là bài toán lợi nhuận-chi phí. Ở một mức chi phí nhất định, việc duy trì chúng là hoàn toàn hợp lý nhưng rõ ràng là đến một mức nào đó, nó sẽ không còn hợp lý nữa xét về hiệu quả kinh tế cho cả ngân hàng lẫn khách hàng.

Ngày nay, ngân hàng số như là chính những chiếc điện thoại thông minh được kết nối mạng internet với máy chủ ngân hàng có thể giúp người sử dụng thực hiện các thao tác với dịch vụ ngân hàng. Sự tiện dụng này có được chính là từ công nghệ mang tới. Vai trò của các chi nhánh, phòng giao dịch không chỉ giảm xuống về số lượng, diện tích và số cán bộ mà còn giảm xuống cả về vai trò đưa ra các quyết định kinh doanh.

Có thể nhận định rằng, thành tựu lớn nhất mà công nghệ hiện đại mang lại cho ngân hàng không phải là các giao diện hấp dẫn trên ứng dụng điện thoại mà đơn giản là nó giúp ngân hàng thu thập dữ liệu, phân tích và dự báo được nhu cầu của khách hàng. Với những thông tin đầy đủ hơn về những việc khách hàng thực hiện hàng ngày, các kênh giao dịch mà họ sử dụng và tổng nhu cầu đối với các sản phẩm/dịch vụ của họ, một ngân hàng số theo đúng bản chất số có thể sử dụng các mô hình hoặc phân tích về hành vi để dự báo trước và đáp ứng nhu cầu của khách hàng hiệu quả hơn ngân hàng truyền thống. Trong tương lai, khi công nghệ ngân hàng tiếp tục phát triển, thì cách thức khách hàng giao tiếp với ngân hàng và cách ngân hàng vận hành sẽ còn tiếp tục thay đổi mạnh mẽ hơn nữa.

Thứ nhất, các loại dịch vụ sẽ được ngân hàng thiết kế và cung ứng riêng cho từng khách hàng, sẽ không còn dịch vụ với giá trị sử dụng và chi phí áp dụng chung cho các khách hàng hoặc nhóm khách hàng. Tức là dịch vụ ngân hàng đã được cá thể hóa cho từng khách hàng.

Thứ hai, dịch vụ ngân hàng cũng sẽ được ngân hàng cung cấp cho khách hàng ở mọi lúc và mọi nơi, không còn bất kỳ sự phân biệt nào giữa không gian và thời gian. Ngày nay, khách hàng chấp nhận việc từ bỏ các thủ tục có tính phức tạp để bảo đảm an toàn như phải hiện diện tại ngân hàng và xác thực chữ kí để đổi lại có được sự tiện lợi hơn.

Cuối cùng là tính thuận tiện, nghĩa là dịch vụ ngân hàng phải giúp khách hàng đưa ra các quyết định tài chính phù hợp và nhanh chóng trong điều kiện bùng nổ thông tin. Việc xử lý thông tin không thể chỉ dựa vào các chuyên gia ngân hàng đơn thuần mà cần tới sự trợ giúp đắc lực của máy móc và công nghệ. Tóm lại, dịch vụ ngân hàng hiện đại không thể đòi hỏi khách hàng phải thông minh hơn mới sử dụng được mà ngân hàng phải dùng công nghệ để biến những thứ khó giải quyết nhất trở thành đơn giản.

Để giải quyết được cả năm thay đổi mang tính căn bản kể trên thì không thể đơn thuần dựa vào hệ thống ngân hàng truyền thống đang thực hiện chuyển đổi số như hiện nay. Chỉ có ngân hàng số với các công nghệ có tính đột phá, chứ không phải là ngân hàng truyền thống thực hiện chuyển đổi số, mới có thể giải quyết được những thách thức và tận dụng được các cơ hội khi nhu cầu của khách hàng thay đổi. Quá trình ngân hàng số vươn lên và vượt qua ngân hàng truyền thống nhanh hay chậm sẽ phụ thuộc vào khả năng của ngân hàng số so với ngân hàng truyền thống trong giải quyết năm yếu tố kể trên trong quá trình đáp ứng hai mục tiêu cơ bản sau.

Thứ nhất, giảm thời gian khách hàng phải dành cho giao dịch ngân hàng khi số lượng giao dịch tăng lên. Thứ hai, tăng lợi ích mang lại từ dịch vụ ngân hàng trong khi giảm chi phí phải trả để sử dụng dịch vụ ngân hàng. Để ngân hàng số có cơ hội phát triển, việc để ngân hàng số hình thành ngay trong chính thị trường hiện tại mà các ngân hàng truyền thống (đang thực hiện chuyển đổi số) sẽ khó lòng mang lại kết quả. Bởi lẽ những tư duy quản lý ngân hàng và quy định pháp lý về hoạt động và dịch vụ ngân hàng truyền thống là những di sản sẽ phần nào ngăn cản những thay đổi công nghệ mang tính đột phá được áp dụng vào thiết kế và triển khai dịch vụ ngân hàng. Do vậy, muốn tạo điều kiện cho ngân hàng hàng số vươn lên thì bắt buộc phải hình thành một phân khúc thị trường tiềm năng cho ngân hàng số có cơ hội thử nghiệm và phát huy được thế mạnh của mình.

Nếu lựa chọn các tiếp cận như vậy, các ngân hàng số sẽ nên là sự kết hợp của các nhóm nhà đầu tư từ ngân hàng truyền thống và công ty công nghệ. Ngoài vốn điều lệ để góp hình thành ngân hàng, ngân hàng truyền thống sẽ góp bí quyết kinh doanh ngân hàng còn công ty công nghệ sẽ góp công nghệ để tạo nên sức mạnh tổng hợp về tài chính và công nghệ của ngân hàng số.

Xã hội luôn phát triển hướng về phía trước, là một quá trình tự vận động để thúc đẩy con người tiến xa hơn dựa trên việc sở hữu nhiều tri thức. Nhưng trong quá trình phát triển đó, khi sự thay đổi có những tác động đến công việc, của cải, sinh hoạt của một bộ phận con người thì nhóm người này sẽ có phản ứng lại với sự thay đổi. Đó là hình ảnh của những công nhân dệt đập phá máy móc trong cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ nhất tại nước Anh hay người lái xe taxi truyền thống biểu tình chống lại Uber trong cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư tại nước Pháp. Tuy nhiên, những hành động phản đối, đập phá, hay cấm đoán để ngăn cản sự áp dụng của các công nghệ mới cũng sẽ dừng lại cùng với sự áp dụng rộng rãi có tính hữu ích của công nghệ mới cho toàn thể nhân loại.

Sau cùng thì sự vận động mang tính tự nhiên, khách quan và với quy mô lớn sẽ loại bỏ mọi lực cản để đưa công nghệ tiên tiến vào cuộc sống. Chúng ta có thể kỳ vọng các ngân hàng số theo đúng bản chất của nó sẽ được thành lập nhiều hơn, trở thành một thế lực đủ khả năng cạnh tranh và hợp tác sòng phẳng với các ngân hàng truyền thống để đáp ứng tốt các nhu cầu đang thay đổi của khách hàng trong bối cảnh cách mạng công nghiệp lần thứ tư.

Thiết kế: Anh Thư