Nghệ nhân Chu Văn Ân: Người săn tìm những rễ cây gỗ lũa ngàn năm tuổi

Mối “lương duyên” với gỗ lũa trai vàng

Trò chuyện với Tạp chí Đầu tư Tài chính - VietnamFinance, ông Chu Văn Ân, sinh năm 1970, nhà sáng lập Công ty Cổ phần Chu Gia Trác Mộc, cho hay ông “bén duyên” với gỗ lũa trai vàng ngàn năm tuổi từ thủa nhỏ, nhờ sinh ra và lớn lên ở vùng quê Thạch Thất, Hà Nội - nơi có truyền thống nghề mộc thủ công, làm đồ gỗ lịch sử hàng ngàn năm. Từ những năm 1980, khoảng 10 tuổi, nhiều lần đi chăn trâu trên núi Thầy, tình cờ nhặt được bộ rễ cây rất cứng, có hình dáng kỳ lạ, ông rất thích và mang về dùng dao, đục đẽo, khắc để ngắm.

Đến năm 1991, vì miếng cơm manh áo phải đi làm ăn xa, ông Ân mang cuốc và xẻng của làng nghề Phùng Xá, Thạch Thất vào bán cho người dân vùng đất Tây Nguyên làm nương, làm rẫy. Lúc đó, một cảnh tượng lạ lùng đã khiến chàng trai trẻ chú ý là những quả đồi bạt ngàn của núi rừng Tây Nguyên bỏ trống, không trồng được cây gì, ngoài cây rừng, cỏ mọc dại, xen kẽ là những gốc cây với hình thù lạ mắt, xấu xí nằm rải rác khắp nơi.

Hỏi thăm một già làng cũng đã gần 80 tuổi, ông Ân mới biết rằng những gốc cây, rễ cây này đã tồn tại ở đây hàng trăm năm, cũng không biết có từ bao giờ. Dân làng muốn có đất để canh tác nhưng không làm cách nào di dời đi được, đốt cũng không cháy nên đành bỏ hoang đồi núi, đất đai.

Ông Ân đã tự mình đi khám phá và tận mắt chứng kiến có những gốc cây cổ thụ với bộ rễ lớn, ăn ra diện tích đất cả vài trăm mét vuông, với nhiều hình thù rất khác nhau, qua thời gian xói mòn của đất những bộ rễ này mới nổi lên. Theo ông Ân, khi đó ông liên tưởng ngay đến bộ rễ cây mà lúc 10 tuổi đã từng nhặt ở núi Thầy đem về. Và từ đó, ông nảy ra suy nghĩ, mình phải làm một việc gì đó với những bộ rễ, những gốc cây cổ thụ đã bị phong hoá, địa hoá này.

Một lần khác, ông vào Đồng bằng sông Cửu Long để làm ăn, đi thuyền trên những dòng sông sâu, chảy xiết của miền Tây sông nước, thấy các gốc cây to, khúc gỗ nằm giữa sông mà không ai đoái hoài, ông vô cùng tiếc nuối. Niềm yêu thích và ý tưởng chế tác gỗ lại càng được nung nấu thêm. Tuy nhiên, do còn vướng bận nỗi lo cơm áo gạo tiền, ông chưa thể chuyên tâm theo đuổi đam mê của mình.

Phải đến năm 2009, ông Ân mới có điều kiện để bắt đầu khai thác những rễ cây, gốc cây từ Tây Nguyên, Đồng bằng sông Cửu Long, đồng bằng sông Đồng Nai… mang về Hà Nội. Việc tập kết những “nguyên liệu” này ngoài việc thoả mãn niềm đam mê, yêu thích từ nhỏ của cá nhân ông, còn tạo công ăn việc làm cho người dân Tây Nguyên, Đồng bằng sông Cửu Long… Đồng thời, việc này cũng giúp giải phóng hàng nghìn ha đất để bà con Tây Nguyên có đất làm nương, làm rẫy; khơi thông dòng chảy, giúp việc đi lại thuyền bè, đánh bắt cá của ngư dân tại Đồng bằng sông Cửu Long được thuận tiện, an toàn hơn.

Đam mê tâm huyết là vậy nhưng việc vận chuyển những gốc cây, rễ cây này cũng gặp nhiều khó khăn bởi phương tiện không có, phải cắt ra thành những khúc nhỏ hơn, dễ dàng đưa lên xe. Một vấn đề quan trọng nữa là vấn đề pháp lý bởi đây là dòng gỗ tốt, gỗ nhóm 1, có một số dòng gỗ hàng ngàn năm đã tuyệt chủng, rất hiếm.

Vậy làm thế nào để đưa từ Tây Nguyên ra đến Hà Nội, mà phải đảm bảo tuân thủ pháp luật? Câu hỏi này khiến ông Ân mất rất nhiều thời gian để giải quyết bởi trên các văn bản pháp luật về gỗ thì không có khái niệm, thông tin về gỗ lũa.

“Tôi mất khá nhiều thời gian để mời các nhà chuyên môn về gỗ đưa ra các ý kiến đóng góp và hoàn thiện bộ hồ sơ pháp lý, sau đó kiểm lâm có cơ sở để cấp giấy tờ cho phép vận chuyển gỗ ra Hà Nội. Hiện, Chu Gia Trác Mộc đã có đăng ký tại Cục Sở hữu trí tuệ bản quyền về loại gỗ lũa trai vàng này”, ông Ân thông tin.

Ông Chu Văn Ân cho biết, gỗ lũa đặc biệt là dòng trai vàng là loại gỗ đẹp và rất bền chắc với thời gian. Có những cây lũa lâu đời nhất hiện nay được Viện khảo cổ học – Viện Hàn Lâm Khoa học Xã hội Việt Nam chứng nhận vòng đời của cây từ khi sinh trưởng đến thời điểm hiện tại là 2.130 năm, trong đó tuổi sinh trưởng của cây là 1.660 năm và tuổi lũa của cây là 470 năm.

Văn hoá và hồn cốt dân tộc trong gỗ lũa

Mới đây, ông Chu Văn Ân thông tin Chu Gia Trác Mộc đã giới thiệu đến công chúng tác phẩm gỗ lũa “Cội Nguồn” nhân kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9, với thông điệp 54 dân dộc Việt Nam "kết đoàn" trên con thuyền vượt sóng ra biển lớn.

Theo nghệ nhân Chu Văn Ân, tác phẩm “Cội Nguồn” – một công trình điêu khắc gỗ lũa trai vàng đồ sộ, được dựng lên với chiều cao 4,5m, dài 9m, rộng 2m, hội tụ tinh hoa của đất trời và bàn tay con người với ý nghĩa thể hiện ngày lịch sử của dân tộc 2/9/1945.

Trên con thuyền lớn được ghép từ những khối gỗ lũa hàng ngàn năm tuổi, hình tượng Lạc Long Quân – Âu Cơ hiện lên thiêng liêng, gợi nhớ truyền thuyết khai sinh thủy tổ dân tộc Việt. Bao quanh là những cụm tượng khắc họa các dân tộc anh em, từ miền núi phía Bắc đến đồng bằng, từ Tây Nguyên đến miền Nam, tất cả cùng ngồi chung trên một con thuyền, tượng trưng cho sự đoàn kết, hòa hợp.

Ông Ân nhấn mạnh chi tiết, nổi bật giữa bố cục là hình ảnh Chủ tịch Hồ Chí Minh bắt nhịp bài “Kết đoàn”. Từ hình ảnh ấy, thông điệp về khối đại đoàn kết dân tộc vang vọng, gắn kết quá khứ – hiện tại – tương lai. Mỗi khuôn mặt, mỗi nếp áo, mỗi dáng ngồi đều hài hòa trong tổng thể, giữ nguyên ngôn ngữ tự nhiên của gỗ, của lũa để thiên nhiên và con người cùng kể câu chuyện chung. “Cội Nguồn không chỉ là tác phẩm nghệ thuật, mà còn là 1 biểu tượng văn hóa chào mừng 80 năm ngày thành lập nước”, ông Ân tự hào nói.

Với tác phẩm này, ông Chu Văn Ân mong muốn nhắc nhở thế hệ sau về cội rễ, về mạch nguồn không bao giờ vơi cạn – nơi các thế hệ con cháu luôn hướng về để tìm thấy sức mạnh đoàn kết. Tác phẩm cũng là bản giao hưởng điêu khắc, nơi gỗ – nước – đất – thời gian hòa quyện cùng tình yêu Tổ quốc, khát vọng xây dựng một Việt Nam phồn thịnh và hội nhập. Đây là lần đầu tiên thể loại điêu khắc gỗ lũa tự nhiên Việt Nam đạt tới quy mô, ý tưởng và giá trị nghệ thuật như vậy.

“Cội Nguồn” là minh chứng cho sức mạnh sáng tạo, cho ý chí gìn giữ hồn đất và cũng là lời mời gọi mỗi người con đất Việt cùng chung tay vun đắp khối đại đoàn kết – con thuyền sẽ mãi đưa dân tộc vươn ra biển lớn”, đại diện Chu Gia Trác Mộc nêu khát vọng.

Giáo dục con cháu về đạo hiếu, cội nguồn

Chia sẻ thêm với Tạp chí Đầu tư Tài chính - VietnamFinance về tâm huyết, đam mê của mình, nghệ nhân Chu Văn Ân nói rằng rất muốn lan toả tính nhân văn sâu sắc của dòng gỗ lũa trai vàng này nhằm giáo dục các thế hệ sau về đạo hiếu, cội nguồn của dân tộc.

Về nét văn hoá truyền thống trong gỗ lũa, ông Ân thông tin nhiều nhà khoa học về lâm nghiệp đều đánh giá tính nhân văn trong loại gỗ này là rất cao, khác so với cũng cây gỗ thông thường bởi gỗ lũa đã tồn tại hàng ngàn năm, tích luỹ năng lượng trong đó. Đây cũng là loại gỗ rất bền chắc, vì đã được trải qua sương gió, chiến tranh, bào mòn của thiên nhiên, côn trùng xâm hại, còn lại là những gì tinh tuý nhất của một cây gỗ cổ thụ. “Tôi mong muốn đem những tinh hoa do ‘cha trời mẹ đất’ ban tặng cho con người, nhưng đang bị lãng quên, để cộng đồng được biết đến tính nhân văn, và giá trị truyền thống của các tác phẩm từ gỗ lũa”, nghệ nhân Chu Văn Ân cho hay.

Nói với Tạp chí Đầu tư Tài chính - VietnamFinance, PGS.TS Nguyễn Trọng Kiên, Giám đốc Trung Tâm thí nghiệm và phát triển công nghệ, Viện Công nghiệp gỗ và Nội thất – Đại học Lâm Nghiệp, đánh giá ở một góc độ nào đó, về tuổi tác, gỗ lũa là thế hệ trước chúng ta rất nhiều. Việc khai thác để làm “sống” lại phần gỗ lũa đó trong cuộc sống hiện nay là điều vô cùng ý nghĩa. Gỗ lũa là kết tinh của tự nhiên, cộng với bàn tay khéo léo của người thợ điêu khắc, kết hợp với các điển tích truyền thống, tạo nên các tác phẩm văn hoá, mang tính giáo dục con người. Nếu người nào đó sở hữu, sử dụng một tác phẩm từ gỗ lũa, có thể dùng nó để thay cho những lời răn dạy con cháu về thế hệ cha ông. Con cháu có thể nhìn vào gỗ lũa, thấy được sự biết ơn thế hệ đi trước, văn hoá của con người, đặc biệt là người dân đồng bằng Bắc Bộ.

Đồng quan điểm, theo Nghệ nhân điêu khắc ánh sáng Bùi Văn Tự, ông bà ta thường răn dạy con cháu câu nói: “Con người có tổ, có tông, như cây có cội như sông có nguồn” thì bản chất bên Chu Gia Trác Mộc đang sử dụng các cội cây đã chết hàng ngàn năm để hồi sinh, thổi vào đó những sinh khí mới.

Những giá trị tưởng chừng đã nằm yên dưới lòng đất, trên núi cao, dưới sông sâu nhưng qua bàn tay của người nghệ nhân điêu khắc, tạo nên những sản phẩm thủ công mỹ nghệ, có giá trị về văn hoá truyền thống. Những tác phẩm này góp phần gìn giữ được các nghề truyền thống của Việt Nam, đặc biệt là nghề điêu khắc gỗ; lan toả tinh thần sáng tạo tới cộng đồng, công chúng yêu nghệ thuật, đặc biệt là nghệ thuật gỗ lũa. Đồng thời hoạt động này cũng tạo công ăn việc làm lao động tại địa phương và các nghệ nhân trong lĩnh vực thủ công mỹ nghệ.

“Tác phẩm điêu khắc từ gỗ lũa là sự kết hợp giữa bàn tay con người và dòng chảy của thời gian. Đó chính là kết tinh sự đồng điệu giữa con người và thiên nhiên, mang lại giá trị thiết thực cho đời sống, cho cộng đồng, phát huy nền văn hoá truyền thống bền vững của Việt Nam”, nghệ nhân ánh sáng Bùi Văn Tự khẳng định.