9 năm đàm phán EVFTA: Có những khó khăn tưởng không thể vượt qua

“Nhớ lại có thể chảy nước mắt”

Kể từ ngày Việt Nam và EU có buổi làm việc tại thủ đô Brussels (Bỉ), chính thức tuyên bố khởi động đàm phán EVFTA đến nay là tròn 7 năm.

Trước đó 2 năm, vào tháng 10/2010, tại Hội nghị cấp cao ASEM lần thứ 8, hai bên nhất trí khởi động đàm phán EVFTA, một thành viên đoàn đàm phán nhận xét trong suốt 14 vòng đàm phán kéo dài từ 2012-2015 với hàng chục nội dung được thỏa thuận, khó có thể nói phiên đàm phán nào gay cấn nhất. Bởi “mỗi phiên đều căng thẳng, nếu không muốn nói là “khắc nghiệt”."

“Đi vào giai đoạn cuối của đàm phán, khi đã chuẩn bị kết thúc được những vấn đề rất khó như lao động, mua sắm Chính phủ, những tưởng chặng đường sẽ êm xuôi nhưng ngược lại, Việt Nam phải đối mặt với việc xử lý mâu thuẫn quyền lợi đan xen giữa nhiều nước lớn đang đàm phán FTA với chúng ta. Đó là thời điểm năm 2015 - cột mốc cực kỳ phức tạp và căng thẳng”, Bộ trưởng Trần Tuấn Anh kể.

Theo Bộ trưởng, khó nhất đối với đoàn đàm phán Việt Nam là xử lý mâu thuẫn cách tiếp cận giữa Mỹ và EU liên quan đến chỉ dẫn địa lý cùng nhiều vấn đề khác. Thời điểm đó, Việt Nam đang đàm phán  Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP, sau này là CPTPP). Đây cũng là năm đàm phán giữa Việt Nam với Nga, Hàn Quốc và EVFTA đi vào chặng nước rút và hoàn tất.

“Trong quá trình đàm phán, các nước lớn luôn nhìn vào nhau xem phía đối tác mở cửa cho nước khác ra sao? Việt Nam đứng trước áp lực cực kỳ cao vì phải tính toán cân bằng lợi ích các nước, chỉ cần lộ một chút thông tin về ý định ưu đãi nhiều hơn cho nước nào đó thì chắc chắn gặp phải sự phản ứng gay gắt”, Bộ trưởng Trần Tuấn Anh chia sẻ.

Đàm phán EVFTA được hai bên thống nhất kết thúc cơ bản sau phiên đàm phán thứ 14 diễn ra trong các ngày 13 đến 17/7/2015. Nhưng, đến năm 2017, chúng ta vẫn chưa thể đi vào ký kết và có nguy cơ phải tiếp tục đàm phán với các nội dung liên quan đến đầu tư khi FTA của EU với Singapore đối mặt với làn sóng phản đối.

Là nước đầu tiên trong khu vực Đông Nam Á có FTA với EU, hiệp định của Singapore bị đưa lên Tòa án Công lý châu Âu (ECJ) xem xét trước khi có hiệu lực. Phán quyết của tòa đã chia hiệp định làm 2 phần riêng biệt, gồm thương mại tự do và một thỏa thuận riêng rẽ về bảo vệ đầu tư. Lý do, các nội dung liên quan đến đầu tư vốn phải được cơ quan lập pháp của tất cả các nước thành viên phê chuẩn, EU không được thay thẩm quyền đàm phán của các nước thành viên.

Ông Lương Hoàng Thái, Vụ trưởng Vụ Chính sách thương mại đa biên (Bộ Công Thương), thành viên đoàn đàm phán, cho hay vụ kiện trên đã khiến Việt Nam phải mất thời gian lâu hơn dự kiến ban đầu để chờ đợi phán quyết của tòa án. Phán quyết của ECJ với Singapore cũng đồng thời áp dụng với Việt Nam, tức phải tách ra và khai sinh 2 hiệp định mới là EVFTA và IPA.

Theo ông Lương Hoàng Thái, việc tách hiệp định ban đầu ra thành 2 hiệp định mới hoàn toàn không phải thao tác kỹ thuật thông thường mà giữa hai hiệp định có mối ràng buộc rất chặt chẽ với nhau. Thậm chí, có thể ví von rằng “hai hiệp định như cặp song sinh”.

“Trong hiệp định thương mại có những nội dung liên quan đến đầu tư, ví dụ như đầu tư trực tiếp, còn trong hiệp định đầu tư lại có nội dung liên quan đến hiệp định thương mại như bảo hộ thương mại, mở cửa thị trường cho nhà đầu tư. Như vậy, tuy hai hiệp định riêng biệt nhưng không thể tách rời. Ví dụ, một nhà đầu tư muốn mở nhà máy ở Việt Nam thì điều kiện gia nhập thị trường được dẫn chiếu theo EVFTA, còn những điều khoản khác liên quan đến đầu tư lại điều chỉnh theo IPA”, ông Thái phân tích.

Đến ngày 30/6, khi lễ ký kết Hiệp định Thương mại tự do và Hiệp định Bảo hộ đầu tư giữa Việt Nam và Liên minh châu Âu (EVFTA và IPA) chính thức diễn ra tại Hà Nội, vị thành viên đoàn đàm phán đã xúc động nói rằng: Chúng tôi được cùng nhau chứng kiến thành quả của sự nỗ lực từ cả hệ thống chính trị với biết bao con người, vượt rất nhiều khó khăn trong nhiều năm, mà đến giây phút này nhớ lại có thể chảy nước mắt.

Mục tiêu tham vọng

15 năm trước đây, bên lề Hội nghị Thượng đỉnh Á-Âu lần thứ 5 (ASEM 5) tại Hà Nội, lãnh đạo Việt Nam và các nước châu Âu đã thảo luận và đi đến thống nhất một lộ trình để hướng tới tăng cường hợp tác giữa hai bên thông qua các bước hội nhập với nền kinh tế khu vực và toàn cầu. Bước đầu tiên chính là việc EU hỗ trợ Việt Nam gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) và sau đó là đi đến một Hiệp định Thương mại Tự do (FTA) giữa hai bên.

“Khi đó, châu Âu là một trong những người bạn đầu tiên chia sẻ và tin tưởng ở ý chí, quyết tâm hội nhập của dân tộc Việt Nam. Rất ít người nghĩ rằng hai bên có thể đạt được các mục tiêu đầy tham vọng này”, Bộ trưởng Trần Tuấn Anh kể lại.

Nói về “nút thắt” năm 2017, Bộ trưởng Trần Tuấn Anh chia sẻ thêm: Năm 2016 khi bà Cecilia Malmstrom (Cao uỷ Thương mại của Liên minh châu Âu – PV) và Bộ trưởng gặp nhau, tình hình thế giới và ở hai khu vực đầy bất lợi, hai bên gặp những khó khăn tưởng chừng không thể vượt qua. Thời điểm đó, phát sinh nhiều vấn đề trong những lĩnh vực đầu tư liên quan đến thẩm quyền của từng quốc gia và thẩm quyền của châu Âu. Những vấn đề này dẫn đến những nội dung liên quan đến bảo hộ đầu tư, xử lý các tranh chấp đầu tư, đòi hỏi phải xem xét để tách riêng thành 2 hiệp định EVFTA và IPA.

Quá trình tách 2 hiệp định này đã kéo dài thời gian đến năm 2018 chúng ta mới hoàn tất. Cuối năm 2018 EU mới xem xét ký kết hiệp định. Tuy nhiên, vẫn còn cần thông qua Hội đồng châu Âu. Chính vì vậy, từ tháng 5/2019, báo cáo giải trình Hội đồng châu Âu và cuối cùng thì 25/6, Hội đồng châu Âu quyết định ký kết đồng thời cùng lúc 2 hiệp định.

“Quãng thời gian đàm phán 9 năm vừa qua rất dài nhưng so với các Hiệp định tự do tương tự mà EU đàm phán đến 20 năm mới thấy được những nỗ lực mạnh mẽ của chúng ta. Vì đây là những nội dung rất toàn diện với yêu cầu rất cao của các bên tham gia, trong đó các bên có trình độ khác biệt rất lớn trong trình độ phát triển kinh tế và những đặc thù riêng”, Bộ trưởng kể lại.

Đoàn đàm phán đã phải đối mặt với hàng loạt khó khăn cụ thể trong vấn đề truyền thống, kể cả các cắt giảm về thuế quan để mở cửa thị trường.

Nhưng đặc biệt là những nội dung phi truyền thống, trong đó nội dung về “mua sắm Chính phủ” là những nội dung rất mới; liên quan đến bảo hộ tác giả và sở hữu trí tuệ, một số vấn đề liên quan đến đầu tư và bảo hộ đầu tư đều là những vấn đề mới và phức tạp.

Chưa kể Việt Nam còn phải đối mặt với những vướng mắc nằm ngoài nội dung của hiệp định. Bộ trưởng cho biết nhiều vấn đề hoàn toàn không liên quan đến nội dung cụ thể trong hiệp định nhưng Nghị viện châu Âu vẫn đặt ra như là yêu cầu để xem xét ký kết hiệp định với Việt Nam. Những câu chuyện khác được nêu ra ngay trong phút cuối đàm phán như về thị trường gạo châu Âu, đánh bắt cá bất hợp pháp, người lao động… cũng tốn rất nhiều giấy mực để tìm ra lời giải.

Cuối cùng, nguyên tắc “win-win” - theo cách gọi của Bộ trưởng Trần Tuấn Anh, tức cùng chia sẻ thắng lợi, cùng có lợi ích, đã đem lại thành công cho đàm phán.

“15 năm trước, Việt Nam chỉ là nước đang chập chững bước vào tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế với kim ngạch xuất khẩu cả năm chỉ ở mức 26 tỷ USD. Việt Nam khi đó vẫn là một đối tác thương mại nhỏ cần sự hỗ trợ của EU để hội nhập với nền kinh tế thế giới.

Nay, với kim ngạch xuất khẩu gấp gần 10 lần so với 15 năm trước, Việt Nam cùng EU chính thức bắt tay chuẩn bị cho một giai đoạn mới trong hợp tác kinh tế: Giai đoạn của quan hệ lâu dài, toàn diện, bình đẳng và cùng có lợi xây dựng trên cơ sở các quy tắc minh bạch và thông thoáng của một hiệp định thương mại tự do thế hệ mới”, Bộ trưởng nhìn nhận.