'Dự báo lạc quan chỉ là tham khảo, không thể che mờ rủi ro tiềm ẩn'

Khi mô hình cũ đã cạn kiệt dư địa

Những dự báo mới nhất của các tổ chức quốc tế vẫn tỏ ra lạc quan về triển vọng kinh tế Việt Nam. Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB) trong báo cáo tháng 9 đã nâng mức tăng trưởng GDP của Việt Nam năm 2025 lên 6,7%, so với con số 6,56% hồi tháng 4. Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) đưa ra mức 6,6%, còn UOB Singapore tin rằng xuất khẩu sẽ tiếp tục là động lực chính giúp Việt Nam duy trì đà tăng trưởng.

Những con số này phản ánh niềm tin mà cộng đồng quốc tế dành cho nền kinh tế Việt Nam. Tuy nhiên, TS. Nguyễn Đức Hiển - Phó Trưởng Ban Chính sách, Chiến lược Trung ương cho rằng, dự báo lạc quan chỉ mang tính tham khảo và không thể che mờ những rủi ro tiềm ẩn. Nếu chỉ nhìn vào con số đẹp mà bỏ qua rủi ro, chúng ta sẽ dễ rơi vào trạng thái lạc quan quá mức.

Trong khi đó, Việt Nam đang đặt ra những mục tiêu cao hơn nhiều: tăng trưởng giai đoạn 2025 ở mức 8,3 – 8,5% và hướng tới tốc độ hai con số sau năm 2030. Để đạt được điều này, nền kinh tế không thể chỉ dựa vào lợi thế nhân công rẻ và dòng vốn FDI.

Theo phân tích của ông Nguyễn Đức Hiển, mô hình tăng trưởng mà Việt Nam dựa vào trong nhiều thập kỷ qua chủ yếu xoay quanh vốn đầu tư, khai thác tài nguyên và mở rộng quy mô sản xuất. Cách tiếp cận này từng giúp Việt Nam đạt những bước tiến đáng kể, nhưng đến nay đã bộc lộ sự bão hòa. Năng suất lao động vẫn thấp so với nhiều nước trong khu vực, tốc độ cải thiện còn chậm.

Trong các ngành công nghiệp then chốt như điện tử, dệt may hay da giày, tỷ lệ nội địa hóa chỉ dao động dưới 30%. Phần lớn doanh nghiệp nội địa vẫn chỉ dừng ở khâu gia công, chưa tham gia sâu vào chuỗi giá trị. Thực tế, chỉ khoảng 18% doanh nghiệp trong nước kết nối với chuỗi giá trị toàn cầu. Con số này đồng nghĩa với việc hơn 80% doanh nghiệp Việt vẫn đứng ngoài sân chơi quốc tế, chủ yếu làm gia công với giá trị gia tăng thấp. Điều này khiến nền kinh tế tuy có kim ngạch xuất khẩu lớn, nhưng phần lợi nhuận chủ yếu rơi vào tay các tập đoàn nắm giữ công nghệ, thiết kế và thương hiệu.

“Chừng nào chúng ta chưa vượt qua được tỷ lệ 18% ấy, nền kinh tế sẽ còn bị ràng buộc trong bẫy gia công,” ông Hiển nhận định.

Trong bối cảnh toàn cầu, những yếu tố ngoại lai càng làm mô hình cũ thêm mong manh. Các chính sách bảo hộ thương mại, đặc biệt là thuế quan từ Mỹ và các thị trường lớn, đã tạo áp lực trực tiếp lên hàng hóa xuất khẩu của Việt Nam.

Thêm vào đó là những biến động địa chính trị, xu hướng dịch chuyển chuỗi cung ứng, cùng với sự bùng nổ của công nghệ mới như AI và năng lượng tái tạo, tất cả đều đòi hỏi một tư duy phát triển khác biệt.

Kiến tạo động lực mới cho phát triển

Theo ông Nguyễn Đức Hiển, câu trả lời nằm ở việc kiến tạo các mô hình kinh tế mới. Kinh tế số là một trong những trụ cột quan trọng, được dự báo có thể đóng góp từ 90 đến 200 tỷ USD vào GDP Việt Nam đến năm 2030. Nhưng để tận dụng cơ hội, Việt Nam cần nhanh chóng hoàn thiện hạ tầng số, phát triển dữ liệu mở và tập trung đào tạo nhân lực công nghệ cao.

Một động lực khác được ông Hiển nhấn mạnh là ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI). Nếu triển khai hiệu quả, AI không chỉ nâng cao năng suất lao động mà còn giúp doanh nghiệp Việt Nam tham gia vào các khâu giá trị cao hơn trong chuỗi sản xuất toàn cầu. Bên cạnh đó, những lĩnh vực mới như kinh tế tuần hoàn hay kinh tế dữ liệu cũng mở ra không gian phát triển, giúp đa dạng hóa động lực tăng trưởng.

Kinh tế xanh và tăng trưởng xanh cũng là xu hướng tất yếu. Với cam kết đạt phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050, Việt Nam phải đầu tư mạnh vào năng lượng tái tạo, áp dụng cơ chế tín chỉ carbon và chuyển đổi quy trình sản xuất. Đây là con đường nhiều thách thức, đòi hỏi nguồn lực tài chính lớn và sự đồng hành của cả Nhà nước lẫn doanh nghiệp.

GS.TS Hoàng Văn Cường nhận xét rằng, dù bối cảnh thế giới có nhiều biến động, cuộc cách mạng công nghệ mới — từ kinh tế số, trí tuệ nhân tạo, đến kinh tế tuần hoàn và chuyển đổi xanh đang “làm bằng phẳng sân chơi” giữa các quốc gia. Việt Nam nếu biết nắm bắt, sẽ không chỉ gia công mà còn vươn lên sản xuất công nghệ, dịch vụ tri thức, trở thành một mắt xích có giá trị cao trong chuỗi giá trị toàn cầu.

Để biến các định hướng thành hiện thực, ông Nguyễn Đức Hiển cho rằng cần những giải pháp đồng bộ từ thể chế đến thực tiễn.

Trước hết, cải cách thể chế và hành chính phải được đẩy mạnh, cắt giảm thủ tục để tạo môi trường thuận lợi cho đổi mới sáng tạo. Chính sách ưu đãi đầu tư cần tập trung vào các lĩnh vực công nghệ cao, xanh và số hóa.

Phát triển công nghiệp hỗ trợ là nhiệm vụ then chốt, giúp doanh nghiệp trong nước tự sản xuất linh kiện, phụ tùng và vật liệu, thay vì phụ thuộc vào nhập khẩu. Đồng thời, cần thiết lập các cơ chế để doanh nghiệp nhỏ và vừa kết nối sâu hơn với chuỗi giá trị toàn cầu, tránh tình trạng chỉ làm thuê cho khu vực FDI.

Bên cạnh đó, đầu tư vào đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao, trang bị kỹ năng số và năng lực quản trị hiện đại cũng là yếu tố quyết định để tăng sức cạnh tranh.

Một khía cạnh quan trọng khác là chính sách môi trường. Ông Hiển nhấn mạnh việc “kinh tế hóa môi trường”, nghĩa là áp dụng cơ chế giá và thuế theo nguyên tắc “người gây ô nhiễm phải trả”. Đây vừa là biện pháp quản lý, vừa là động lực để doanh nghiệp chuyển đổi sang mô hình sản xuất xanh, đáp ứng tiêu chuẩn ngày càng khắt khe của thị trường quốc tế.

Ngoài ra, các mô hình kinh tế chia sẻ, dựa trên nền tảng số như dịch vụ gọi xe, cho thuê chỗ ở ngắn hạn hay thương mại điện tử đã cho thấy sức mạnh kết nối cung cầu và tối ưu nguồn lực xã hội. Với dân số trẻ, tỷ lệ người dùng internet cao, Việt Nam có nhiều điều kiện để kinh tế chia sẻ phát triển mạnh mẽ. Nếu được hỗ trợ bởi chính sách minh bạch và khung pháp lý rõ ràng, đây có thể trở thành một trong những động lực bổ sung quan trọng cho quá trình kiến tạo mô hình kinh tế mới.

Ông Nguyễn Thanh Nghị – Trưởng Ban Chính sách, Chiến lược Trung ương – cũng cho rằng đến lúc phải tập trung ngiên 4 định hướng trọng tâm để đạt mục tiêu tăng trưởng bền vững và thậm chí mức hai con số: (i) làm mới động lực tăng trưởng truyền thống – từ gia công giá trị thấp sang sản phẩm công nghệ cao, dịch vụ tri thức; (ii) kiến tạo nguồn lực mới gồm kinh tế số, xanh, tuần hoàn, kinh tế ban đêm, vũ trụ và biển sâu; (iii) kết nối tốt hơn các vùng, khu vực, phát huy nội lực; (iv) mở rộng quy mô và tăng giá trị gia tăng trong mọi ngành.

Các chuyên gia cho rằng, nếu biết tận dụng cơ hội, dám đổi mới và kiến tạo mô hình kinh tế mới dựa trên công nghệ, đổi mới sáng tạo và phát triển bền vững, Việt Nam có thể vượt qua giới hạn hiện tại. “Đây là thời điểm phải lựa chọn. Nếu bỏ lỡ, chúng ta sẽ phải trả giá bằng cơ hội phát triển của cả một thế hệ,” ông Nguyễn Đức Hiển nhấn mạnh.

Phó Thủ tướng Hồ Đức Phớc cũng bày to quan điểm, mô hình tăng trưởng mới không phải là lựa chọn tùy hứng mà là yêu cầu bắt buộc để nền kinh tế bứt phá. Việt Nam cần chuyển từ công nghiệp truyền thống sang nền kinh tế dựa trên tri thức và công nghệ, đồng thời làm chủ công nghệ, quản trị hiện đại, phát huy nội lực và nâng cao chất lượng nguồn nhân lực.