Phát triển tài chính số: Nhận thức và khuyến nghị

Nhận thức bước đầu về tài chính số

Hiện nay, tài chính số đang ở trong giai đoạn phát triển bùng nổ với nhiều loại hình dịch vụ đa dạng…Tìm kiếm trên Google cụm từ khóa: “Tài chính số là gì?”, ngày 28/3/2024, ngay lập tức có khoảng 569.000.000 kết quả hiện ra trong 0,27 giây. Như vậy, có thể thấy mức độ quan tâm đến tài chính số của xã hội. Rất nhiều cách nhìn khác nhau về tài chính số được đưa ra bởi các học giả, nhà nghiên cứu, các nhà quản lý hoạch định chính sách của các chính phủ, các định chế tài chính và những người hành nghề hoạt động trên thị trường…

Mặc dù cách diễn đạt có điểm khác nhau, nhưng tựu trung, tài chính số được hiểu là quá trình số hóa trong khu vực tài chính nói chung, là dịch vụ tài chính được cung cấp qua thiết bị di động, máy tính cá nhân, mạng Internet hoặc các loại thẻ được liên kết với nền tảng thanh toán được công nhận. Các bộ phận cấu thành hệ sinh thái tài chính số tại Việt Nam, cũng giống như các nước trên thế giới, do 3 sóng công nghệ chính góp phần hình thành, đó là: Thanh toán kỹ thuật số, tài sản mã hóa và trí tuệ nhân tạo. Trong đó, các công nghệ thanh toán số tác động mạnh mẽ nhất và đang phát triển nhanh, còn tài sản mã hóa và trí tuệ nhân tạo mới có những tác động bước đầu trong hệ thống tài chính.

Trong kỷ nguyên công nghệ 4.0, tài chính số ngày càng đóng vai trò quan trọng phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Tài chính số phát triển giúp người dân (bao gồm cả những người có thu nhập thấp ở vùng sâu, vùng xa) và doanh nghiệp có thể tăng cường việc tiếp cận các dịch vụ tài chính; đem lại nhiều lợi ích như giao dịch nhanh hơn, hiệu quả hơn, chi phí thấp hơn…Tuy nhiên, sự phát triển của tài chính số ở Việt Nam còn đứng trước nhiều thách thức, đặc biệt là về nhận thức, hành lang pháp lý, công tác quản lý, giám sát, rủi ro an ninh, an toàn, cạnh tranh không lành mạnh…. Do đó, nhận diện thực trạng, kết quả, hạn chế, khó khăn và các vấn đề đặt ra để có giải pháp thúc đẩy phát triển tài chính số ở Việt Nam thời gian tới là việc làm cần thiết.

Vài nét về bức tranh tài chính số tại Việt Nam

Quá trình phát triển tài chính số ở Việt Nam đã đạt được nhiều kết quả tích cực.

Thứ nhất, về chủ trương nhận thức, thời gian qua, nhiều chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước đã và đang thúc đẩy tài chính số phát triển, trong đó phải kể đến: Nghị quyết số 52-NQ/TW của Bộ Chính trị, ngày 27/9/2019 về một số chủ trương, chính sách chủ động tham gia cách mạng công nghiệp (CMCN) 4.0 và Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng (năm 2021) khẳng định: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ tư duy,... chú trọng đổi mới sáng tạo, đẩy mạnh chuyển đổi số quốc gia, phát triển nền kinh tế số, xã hội số”, trong đó có tài chính số.

Thứ hai, khuôn khổ pháp lý cho hoạt động tài chính số không ngừng được hoàn thiện, trong đó phải kể đến: Nghị quyết 149/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ, ngày 22/1/2020 về việc phê duyệt Chiến lược tài chính toàn diện quốc gia đến năm 2025, định hướng đến năm 2030 và Quyết định 368/QĐ-TTg, ngày 21/3/2022 về Phê duyệt Chiến lược tài chính đến năm 2030 đã tạo cơ sở cho việc triển khai các giải pháp đột phá nhằm thúc đẩy khả năng tiếp cận và sử dụng các sản phẩm, dịch vụ tài chính cho các đối tượng đã xác định.

Để thúc đẩy phát triển tài chính số, trên cơ sở quán triệt và thực hiện các chủ trương, nghị quyết nêu trên, nhiều văn bản pháp quy được ban hành, như: Nghị quyết số 100/NQ-CP ngày 6/9/2021 về việc thông qua đề nghị xây dựng Nghị định về Cơ chế thử nghiệm có kiểm soát hoạt động công nghệ tài chính (fintech), Quyết định số 316/2021/QĐ-TTg ngày 9/3/2021 về việc phê duyệt triển khai thí điểm dùng tài khoản viễn thông thanh toán cho các hàng hóa, dịch vụ có giá trị nhỏ (Mobile-Money); Quyết định số 1813/QĐ-TTg về việc phê duyệt Đề án Phát triển thanh toán không dùng tiền mặt tại Việt Nam giai đoạn 2021 - 2025…

Đây là những chính sách kịp thời, phù hợp nhằm hỗ trợ tài chính số phát triển. Đặc biệt, các quy định liên quan đến hoạt động cung ứng sản phẩm, dịch vụ tài chính dựa trên ứng dụng công nghệ hiện đại của các bộ, ngành đã và đang được hoàn thiện theo hướng minh bạch hóa thông tin sản phẩm, dịch vụ; các cơ chế giải quyết tranh chấp, khiếu nại của khách hàng cũng được bổ sung và hoàn thiện theo hướng tăng cường bảo vệ người tiêu dùng.

Thứ ba, các sản phẩm, dịch vụ tài chính số phát triển đa dạng, đáp ứng ngày càng tốt hơn nhu cầu của người dân và doanh nghiệp, bao gồm cả người dân ở nông thôn, vùng sâu, vùng xa. Theo số liệu từ Ngân hàng Nhà nước, tính đến cuối năm 2023, thanh toán không dùng tiền mặt đạt khoảng 11 tỷ giao dịch, tăng gần 50% so với năm 2022. Tổng giá trị giao dịch đạt hơn 200 triệu tỷ đồng… Trong đó, thanh toán qua kênh Internet đạt gần 2 tỷ giao dịch, với giá trị đạt trên 52 triệu tỷ đồng (tăng hơn 56 % về số lượng và 5,8% về giá trị so với năm 2022); qua kênh điện thoại di động đạt hơn 7 tỷ giao dịch với giá trị đạt hơn 49 triệu tỷ đồng (tăng hơn 61% về số lượng và gần 12% về giá trị); qua phương thức QR code đạt gần 183 triệu giao dịch, với giá trị đạt hơn 116 nghìn tỷ đồng (tăng gần 172 % về số lượng và hơn 74% về giá trị so với năm trước). Giá trị giao dịch qua ATM khoảng 2,6 triệu tỷ đồng, giảm hơn 9% so với 2022.

Việc mở tài khoản trực tuyến được triển khai từ cuối tháng 3/2021, đến nay, gần 27 triệu tài khoản thanh toán được mở bằng phương thức điện tử (eKYC) đang hoạt động và 12,9 triệu thẻ đang lưu hành phát hành bằng eKYC. Mạng lưới ATM, POS được phủ sóng đến tất cả các tỉnh, thành trên cả nước, đến cuối tháng 11/2023, toàn thị trường có 21.014 máy ATM và 513.550 máy POS (tăng tương ứng 0,6% và 26,89% so với cùng kỳ năm 2022).

Thứ tư, cơ sở hạ tầng tài chính số không ngừng được đầu tư, hoàn thiện để phục vụ tốt hơn việc phát triển và cung ứng sản phẩm, dịch vụ tài chính cho nền kinh tế. Hệ thống thanh toán bù trừ điện tử tự động phục vụ các giao dịch thanh toán bán lẻ đã được đưa vào vận hành từ tháng 7/2020, thanh toán theo thời gian thực, hoạt động liên tục 24/7, có khả năng kết nối với các ngành, lĩnh vực khác để cung ứng các sản phẩm, dịch vụ ngân hàng số phục vụ nhu cầu chuyển tiền, giao dịch thanh toán bán lẻ, thanh toán các dịch vụ tiện ích. Hệ thống cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư vận hành từ ngày 1/7/2021, tạo điều kiện cho các bộ, ngành liên quan kết nối, chia sẻ để sử dụng danh tính điện tử, tài khoản định danh điện tử, phục vụ xác minh thông tin khách hàng.

Tính đến cuối tháng 12/2023, Ngân hàng Nhà nước đã cấp giấy phép hoạt động cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán cho 51 tổ chức không phải là ngân hàng cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán trên thị trường. Trong đó, dịch vụ chuyển mạch tài chính và dịch vụ bù trừ điện tử: 1 tổ chức, dịch vụ cổng thanh toán điện tử; 49 tổ chức, dịch vụ hỗ trợ thu hộ, chi hộ; 49 tổ chức, dịch vụ hỗ trợ chuyển tiền điện tử; 14 tổ chức và dịch vụ ví điện tử. Đến cuối năm 2023, số lượng ví điện tử đang hoạt động là 36,23 triệu ví (chiếm 63,23% trong tổng số gần 57,31 triệu ví điện tử đã được kích hoạt), với tổng số tiền trên các ví này là khoảng 2,96 nghìn tỷ đồng…

Bên cạnh những kết quả đáng ghi nhận, việc phát triển tài chính số vẫn còn không ít tồn tại, hạn chế và vấn đề đặt ra.

Một là, nhận thức chung của người dân về tài chính số chưa đầy đủ. Kiến thức tài chính nói chung, tài chính số của người dân nói chung còn thấp, nhất là chưa nhận thức được đầy đủ quyền và trách nhiệm của chủ thể với tư các là nhà đầu tư và người tiêu dùng tài chính. Người dân, doanh nghiệp, nhất là người dân ở nông thôn, vùng sâu, vùng xa vẫn còn thiếu kiến thức cũng như kỹ năng quản lý tài chính. Lâu nay, chúng ta mới tập trung về giáo dục tài chính vĩ mô, tài chính doanh nghiệp, chưa coi trọng phổ cập nâng cao dân trí tài chính và nhất là hoạch định tài chính cá nhân, đặc biệt là kiến thức về tài chính số. Chiến lược tài chính toàn diện quốc gia đã được thực hiện 4 năm, nhưng rõ ràng, chúng ta còn thiếu một Chương trình quốc gia về nâng cao dân trí tài chính, hoạch định tài chính cá nhân, trong đó có giáo dục về tài chính số. Người dân còn chưa có ý thức được trách nhiệm và quyền hạn của mình trong các quyết định về đầu tư và tiêu dùng, trong việc bảo mật những thông tin cá nhân như số căn cước công dân, hộ chiếu, địa chỉ, ngày tháng năm sinh, số tài khoản…

Hai là, khuôn khổ pháp lý chưa bắt kịp sự xuất hiện của các sản phẩm, dịch vụ tài chính mới cũng như sự tham gia của các công ty Fintech vào quá trình cung ứng các sản phẩm, dịch vụ tài chính. Công nghệ phát triển (bao gồm cả thanh toán kỹ thuật số, tài sản mã hóa và trí tuệ nhân tạo) sẽ ngày càng có nhiều phương thức sáng tạo nhằm cải thiện các dịch vụ tài chính, nâng cao khả năng tiếp cận tài chính cho người dân, doanh nghiệp, thay thế người lao động trực tiếp trong nhiều khâu của tài chính số… nhưng cũng có thể mang lại rủi ro cho khách hàng, do những kẽ hở về pháp lý chưa chặt chẽ. Các loại hình dịch vụ tài chính số mới ra đời, như đối với tài sản mã hóa, đến nay vẫn chưa có khuôn khổ pháp lý chính thức để quản lý...

Ba là, cơ sở hạ tầng của tài chính số còn thiếu và chưa được liên thông toàn diện, đặc biệt là cơ sở hạ tầng thông tin (thông tin tín dụng, hệ thống định danh)… Cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư, doanh nghiệp, cơ quan quản lý nhà nước… chưa hoàn thiện dẫn tới việc quản lý dữ liệu người dùng dân khó khăn; hệ thống định danh cá nhân chưa hoàn thiện khi mà đây là điều kiện gần như kiên quyết để phổ cập nền tài chính số đến người dân. Các dịch vụ tài chính số có chất lượng khó có thể tiếp cận đến các người dân chưa được định danh; kênh phát triển thanh toán số chưa rộng khắp, người dân tham gia thương mại điện tử chưa nhiều.

Bốn là, hoạt động đảm bảo an ninh, an toàn cho hoạt động tài chính số ở Việt Nam vẫn còn nhiều hạn chế phải khắc phục. Sự liên kết, hợp tác giữa các chủ thể chính trong hệ sinh thái tài chính số (Chính phủ, ngân hàng, bảo hiểm, môi giới chứng khoán, quỹ đầu tư mạo hiểm…, các công ty công nghệ tài chính fintech và khách hàng) trong cả khâu phát triển lẫn an toàn thông tin, bảo mật còn thiếu chặt chẽ. Bên cạnh đó, các kỹ năng số của người dân còn hạn chế; thiếu nguồn nhân lực số tạo ra các sản phẩm số… đã tạo nên những khó khăn, thách thức trong phát triển tài chính số ở nước ta.

Một số khuyến nghị giải pháp bước đầu

Để tiếp tục phát huy vai trò tài chính số đáp ứng ngày càng tốt hơn cho nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội đất nước, trước mắt cần chú trọng những vấn đề sau:

Một là, về mặt nhận thức, cần nâng cao dân trí tài chính nói chung, tài chính số nói riêng. Từ phía Nhà nước, trong quá trình triển khai mạnh mẽ Chiến lược tài chính toàn diện, cần có một Chương trình quốc gia về nâng cao dân trí tài chính, hoạch định tài chính cá nhân. Trong đó, đặc biệt nhấn mạnh vai trò của giáo dục phổ cập tri thức tài chính nói chung, tài chính số nói riêng, đặc biệt là kiến thức về cách sử dụng các phần mềm, ứng dụng và nền tảng kỹ thuật số thông qua các thiết bị kỹ thuật số như điện thoại thông minh, máy tính để sử dụng hiệu quả các sản phẩm công nghệ tài chính (Fintech) và tránh những sai lầm. Từ phía các cá nhân, cùng với sự phát triển của nền kinh tế, để vươn tới trạng thái tự do về tài chính, đòi hỏi cần phải sống có trách nhiệm hơn trong việc lập kế hoạch tài chính toàn diện của chính họ, bên cạnh kế hoạch tích lũy đầu tư, tiêu dùng còn phải lập cả kế hoạch thuế, bảo hiểm, hưu trí, thừa kế…, tất cả đều có thể ứng dụng công nghệ.

Hai là, xây dựng khung pháp lý chặt chẽ cho các loại hình dịch vụ tài chính số và luôn kịp thời cập nhật pháp lý đối với các loại hình mới, hướng theo tiêu chuẩn và thông lệ quốc tế. Khi xây dựng khung pháp lý, Nhà nước cần đảm bảo việc bảo vệ người sử dụng dịch vụ tài chính số và đồng thời loại bỏ các thủ tục rườm rà để tạo điều kiện thuận lợi cho các nhà cung cấp trong quá trình phát triển dịch vụ của mình. Cuối cùng, để đảm bảo an toàn cho người dùng cũng như nhà cung cấp và xây dựng được lòng tin ở người dùng, các nhà quản lí và những nhà cung cấp dịch vụ cần phải đầu tư vào việc cập nhật hệ thống phần mềm và có đội ngũ nhân lực chất lượng cao trong việc phòng ngừa và xử lí các lỗ hổng bảo mật để đảm bảo an toàn thông tin cho người dùng.

Ba là, tạo lập thị trường cung ứng dịch vụ tài chính số lành mạnh, minh bạch, hỗ trợ bảo vệ người tiêu dùng tài chính. Hoàn thiện các cơ chế bảo vệ người tiêu dùng: hoàn thiện các quy định pháp lý liên quan đến bảo vệ người tiêu dùng tài chính, chú trọng đến cơ chế giải quyết các tranh chấp, khiếu nại, tố cáo. Về lâu dài, hình thành một cơ quan chuyên trách, có chức năng, nhiệm vụ rõ ràng và đủ nguồn lực và quyền hạn, đặc biệt là về nhân lực, công nghệ, kiến thức về sản phẩm, dịch vụ tài chính số, công nghệ giám sát kỹ thuật số để bảo vệ hiệu quả người tiêu dùng tài chính.

Bốn là, hoàn thiện cơ sở hạ tầng tài chính số. Trong đó, chú trọng tạo dựng một hạ tầng tài chính thiết lập chung các tiêu chuẩn, quy tắc và thủ tục giảm thiểu rủi ro cho nhà cung cấp và người dùng; chia sẻ thông tin tín dụng qua đó giảm thiểu rủi ro bất đối xứng thông tin giữa các nhà cung cấp dịch vụ tín dụng và khách hàng của họ, đặc biệt đối với các Fintech cung cấp dịch vụ tín dụng số; hoàn thiện cơ sở hạ tầng kỹ thuật như mạng lưới công nghệ thông tin - truyền thông để các mạng lưới này vận hành trơn tru với phạm vi phủ sóng rộng khắp cả nước; qua đó tăng cường khả năng tiếp cận các dịch vụ điện thoại di động cơ bản - thoại, tin nhắn SMS và dịch vụ nhắn tin hệ thống; quyền truy cập vào các dịch vụ dữ liệu để cải thiện trải nghiệm người dùng đối với các dịch vụ tài chính số.