Tự chủ đại học: Không chỉ là câu chuyện tài chính

Chủ động hơn nhưng vẫn còn ràng buộc

GS.TS Võ Thị Thúy Anh, Chủ tịch Hội đồng trường Đại học Kinh tế -Đại học Đà Nẵng, cho biết trường thực hiện thí điểm tự chủ từ năm 2017, cả chi đầu tư và chi thường xuyên. Nhìn chung, quá trình triển khai diễn ra ổn định, không gặp nhiều vướng mắc lớn.

Việc tự chủ đã giúp nhà trường chủ động hơn trong hầu hết các hoạt động, từ đầu tư, tuyển sinh đến tuyển dụng nhân sự, đồng thời vẫn được hưởng lợi từ các nguồn lực chung của Đại học Đà Nẵng. Tuy nhiên, theo GS.TS Võ Thị Thúy Anh, một số quy định hiện hành vẫn chưa phân biệt rõ giữa trường tự chủ và trường chưa tự chủ, chẳng hạn trong việc xác định chỉ tiêu tuyển sinh hay mở ngành đào tạo.

“Dù được trao quyền, nhưng quyền tự chủ vẫn nằm trong khuôn khổ nhất định. Ở góc độ tích cực, điều này giúp các trường tuân thủ chuẩn chung. Song ở góc độ khác, một số quyền tự do học thuật vẫn bị ràng buộc, đặc biệt trong công tác tuyển dụng hay hợp tác với giảng viên thỉnh giảng từ doanh nghiệp”, bà Thúy Anh nhận định.

Theo đó, việc áp dụng các tiêu chuẩn bằng cấp hay chứng chỉ sư phạm như giảng viên cơ hữu đối với giảng viên thỉnh giảng đôi khi chưa thật sự phù hợp, gây khó khăn cho các học phần mang tính thực tiễn. Bên cạnh đó, các hoạt động đầu tư cơ sở vật chất vẫn phải tuân thủ nhiều quy định chung, chưa đủ linh hoạt.

Trước đây, các trường tự chủ gần như không được nhận ngân sách đầu tư từ Nhà nước, điều này phần nào tạo ra sự thiệt thòi. Tuy nhiên, thời gian gần đây, chính sách đã có sự điều chỉnh tích cực, cho phép các trường tự chủ vẫn được đầu tư từ ngân sách nhà nước cho cơ sở vật chất.

“Đây là tín hiệu tích cực, thể hiện quan điểm tự chủ không có nghĩa là tách khỏi sự đầu tư của Nhà nước”, GS.TS Võ Thị Thúy Anh nói.

Ở góc nhìn khác, PGS.TS Võ Văn Minh, Hiệu trưởng Trường Đại học Sư phạm, Đại học Đà Nẵng, cho biết nhà trường hiện đang triển khai tự chủ theo tinh thần Luật Giáo dục Đại học số 34/2018/QH14, cơ bản là tự chủ một phần về học thuật, tổ chức và tài chính. Là trường thành viên, nhà trường được trao quyền tự chủ học thuật và tổ chức theo quy chế hoạt động; về tài chính, trường được tự chủ một phần chi thường xuyên.

“Cơ chế này giúp chúng tôi linh hoạt hơn trong quản trị, phân quyền cho các khoa, trung tâm, đồng thời thúc đẩy đổi mới hoạt động đào tạo và nghiên cứu. Tuy nhiên, khó khăn lớn vẫn là chưa có quyền đầy đủ trong quyết định biên chế, mở ngành hay xây dựng cơ chế tiền lương linh hoạt để thu hút nhân tài”, PGS.TS Võ Văn Minh chia sẻ.

Theo PGS.TS Võ Văn Minh, quá trình tự chủ đã giúp nhà trường chuyển từ tư duy quản lý sang tư duy quản trị, hình thành văn hóa chủ động, sáng tạo và nâng cao hiệu quả hoạt động rõ rệt. PGS.TS Võ Văn Minh cho rằng để tự chủ đại học thực sự trở thành động lực phát triển, cần thể chế hóa rõ ba trụ cột gồm học thuật – tổ chức – tài chính, gắn với cơ chế trao quyền, trách nhiệm và niềm tin thể chế.

“Với các đại học vùng và trường thành viên, nên mở rộng quyền quyết định về cơ cấu tổ chức, tuyển dụng, như trả lương theo vị trí việc làm và phê duyệt mở ngành phù hợp với đặc thù. Riêng khối sư phạm và khoa học cơ bản cần có cơ chế tự chủ đặc thù, bởi đây là lĩnh vực phục vụ lợi ích công, không thể vận hành hoàn toàn theo cơ chế thị trường”, PGS.TS Võ Văn Minh kiến nghị, đồng thời nhấn mạnh cần có hướng dẫn pháp lý cụ thể để bảo đảm tính minh bạch và trách nhiệm giải trình trong bối cảnh Hội đồng trường không còn nữa.

Tự chủ phải đi đôi với trách nhiệm và minh bạch

PGS.TS Phạm Quốc Việt, Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Tài chính – Marketing (UFM), cho biết UFM là một trong 5 trường đại học đầu tiên trên cả nước được giao thí điểm tự chủ.

Theo Nghị định số 60/2021/NĐ-CP, Trường Đại học Tài chính – Marketing được xếp vào nhóm 1, tức nhóm tự chủ toàn bộ chi thường xuyên và chi đầu tư. Nhờ đó, nhà trường đã chủ động hơn trong việc mở ngành, phát triển đội ngũ giảng viên và đầu tư cơ sở vật chất, tạo nền tảng cho sự phát triển mạnh mẽ trong hơn 10 năm qua.

PGS.TS Phạm Quốc Việt nhận định: “Các quyền tự chủ đại học theo quy định hiện nay là khá đầy đủ. Bên cạnh đó, Luật Viên chức sửa đổi năm 2025 đã tháo gỡ nhiều vướng mắc trong cơ chế tuyển dụng, sử dụng và quản lý viên chức, giúp các trường có điều kiện thuận lợi hơn trong thu hút và đãi ngộ nhân tài”.

Ông cho rằng vấn đề cốt lõi không nằm ở việc mở rộng thêm quyền tự chủ mà là cách thực thi tinh thần “tự chủ đại học không đồng nghĩa với tự lo”, tức Nhà nước vẫn có trách nhiệm đầu tư, đặc biệt cho các trường trọng điểm hoặc các ngành được Nhà nước đặt hàng đào tạo. Song song đó, cơ chế tự chủ phải gắn với trách nhiệm giải trình rõ ràng, bảo đảm minh bạch và tuân thủ quy định pháp luật.

PGS.TS Nguyễn Hữu Hiếu, Hiệu trưởng Trường Đại học Bách khoa - Đại học Đà Nẵng, cho hay trường được phân loại là đơn vị tự chủ chi thường xuyên từ năm 2022. Việc triển khai cơ chế tự chủ tài chính của trường tương đối thuận lợi, nguồn thu của đơn vị đáp ứng được yêu cầu cơ bản phục vụ công tác đào tạo và nghiên cứu khoa học. Tuy nhiên, nguồn thu phần lớn vẫn đến từ học phí trong điều kiện kinh tế khu vực miền Trung còn nhiều khó khăn nên mức thu thấp, nguồn thu tăng chậm, kinh phí tích lũy cho đầu tư còn hạn chế.

Bên cạnh đó, cơ chế tự chủ tài chính hiện nay vẫn còn tồn tại bất cập khi các trường phải tuân thủ nhiều quy định, thủ tục quản lý giống như khi chưa tự chủ. Điều này làm hạn chế khả năng thực sự trao quyền cho các trường, vì tự chủ không chỉ bao gồm tài chính mà còn đòi hỏi tự chủ về quản lý, học thuật và tổ chức. Việc đánh giá mức độ tự chủ cũng cần dựa trên nhiều tiêu chí, không chỉ khía cạnh tài chính.

“Yếu tố cốt lõi để tự chủ tài chính trở thành động lực cho các trường đại học thay vì gánh nặng là nâng cao chất lượng đào tạo và dịch vụ, đa dạng hóa nguồn thu ngoài học phí và đổi mới quản trị đại học minh bạch, hiệu quả. Đồng thời, cần phát triển năng lực cạnh tranh thông qua đầu tư vào cơ sở vật chất, công nghệ và chương trình học đáp ứng nhu cầu xã hội; đẩy mạnh liên kết với doanh nghiệp và thương mại hóa kết quả nghiên cứu”, PGS.TS Nguyễn Hữu Hiếu nhấn mạnh.

Ông cũng cho rằng để bảo đảm tính chủ động và trách nhiệm giải trình, khung pháp lý hiện tại cần được điều chỉnh theo hướng trao quyền tự chủ đầy đủ cho các trường về tài chính (chi tiêu, sử dụng nguồn thu) và nhân sự (tuyển dụng). Tuy nhiên, phải thiết lập cơ chế giám sát rõ ràng, công khai, minh bạch, dựa trên kết quả và chuẩn mực cụ thể, thay vì chỉ dựa vào “cơ chế xin – cho” hoặc các chỉ tiêu phi tài chính.