Xuất khẩu smartphone hàng đầu thế giới, Việt Nam hưởng lợi được bao nhiêu?

Giá trị "Make in Vietnam" trong chuỗi toàn cầu thấp

Cập nhật những số liệu mới nhất, ông Hiển cho biết, tỷ lệ doanh nghiệp Việt Nam có kết nối tham gia chuỗi giá trị toàn cầu hiện khá thấp, chỉ có khoảng 18%, giảm 17 điểm phần trăm so với năm 2009 và chủ yếu tập trung ở các doanh nghiệp lớn. Chất lượng các ngành cung ứng nội địa được đánh giá là chưa cao. Riêng công nghiệp hỗ trợ mới đáp ứng được khoảng 10 - 15% nhu cầu trong nước.

Từ những nghiên cứu gần đây, ông Hiển chỉ ra 1 điều dường như là nghịch lý, hầu hết những ngành công nghiệp chế biến chế tạo tuy có chỉ số lan tỏa và độ nhạy cao nhưng kích thích đến nhập khẩu và lan tỏa đến giá trị tăng thêm thấp hơn mức bình quân chung

Khảo sát ở trong 63 tiểu ngành của bảng phân ngành chỉ có 11 ngành là có chỉ số lan tỏa cao đến giá trị tăng thêm và lan tỏa thấp đến nhập khẩu. Đánh giá tỷ lệ nội địa hóa các ngành nghề, hàm lượng giá trị gia tăng trong nước trong giá trị xuất khẩu của Việt Nam ở trong từng ngành cho thấy điện tử, máy vi tính là khoảng 28%, dệt may 36,3%, da giày 34% và gỗ là cao nhất khoảng 53,4%. Còn lại các lĩnh vực, tỷ lệ giá trị gia tăng trong nước trong giá trị xuất khẩu ở mức hầu hết là thấp.

"Điều này phản ánh cơ bản nhiều ngành nghề dừng ở mức gia công và khi đối chiếu còn thấp hơn nhiều quốc gia như Thái Lan, Indonesia, Ấn Độ", ông Hiển nói.

Với một ngành được đánh giá có triển vọng khả quan hơn với sự gia tăng phát triển nhanh như công nghệ số thì hàm lượng giá trị của Việt Nam trong doanh thu công nghiệp công nghệ số có cải thiện nhưng còn thấp, ở mức dưới 40%. Cụ thể, hàm lượng gia tăng trong nước của các ngành liên quan đến sản phẩm điện tử mới đạt khoảng 15 - 18%, thấp xa hơn so với nhiều đối thủ cạnh tranh trong khu vực và thế giới

Ông Hiển dẫn chứng: “Chúng ta xuất khẩu điện thoại có thể lớn về mặt giá trị nhưng giá trị gia tăng thu được thấp. Hàm lượng giá trị gia tăng chỉ đạt khoảng 12%”.

Với thực tế trên, không có gì lạ khi khu vực doanh nghiệp trong nước có vai trò còn hạn chế trong xuất khẩu vì trên 90% giá trị xuất khẩu phụ thuộc vào khu vực FDI trong lĩnh vực về công nghiệp công nghệ số.

Đối với ngành bán dẫn của Việt Nam đang có cải thiện tích cực. Vị thế ngành bán dẫn gia tăng với khoảng 2% giá trị xuất khẩu toàn cầu, là quốc gia xuất khẩu vi mạch bán dẫn đứng thứ 10 trên thế giới với giá trị xuất khẩu khoảng 25 tỷ USD.

Tuy nhiên, Việt Nam chưa sản xuất được vi mạch bán dẫn, mà chỉ thuần túy dựa vào nhập khẩu vi mạch bán dẫn. Hiện nay, doanh nghiệp Việt Nam tham gia chuỗi cung ứng vi mạch bán dẫn chủ yếu tập trung vào công đoạn lắp ráp và kiểm thử, chiếm khoảng 6% giá trị gia tăng ngành vi mạch bán dẫn.

TS. Nguyễn Văn Thân, Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp nhỏ và vừa Việt Nam phản ánh 1 thực tế, nhiều doanh nghiệp Việt hoàn toàn có đủ khả năng đảm nhận nhưng đến nay ngay cả ở những khâu sản xuất rất đơn giản trong chuỗi sản xuất của doanh nghiệp FDI vẫn chưa thể tham gia, phần việc này vẫn do doanh nghiệp nước ngoài chiếm giữ.

Hai con đường để thay đổi

Trưởng ban Ban Chính sách, chiến lược Trung ương Nguyễn Thanh Nghị thừa nhận: “Kinh tế vẫn dựa nhiều vào FDI thâm dụng vốn, chưa tạo nhiều đột phá về công nghệ và năng suất, giá trị gia tăng thấp, tỷ lệ nội địa hóa thấp, liên kết giữa doanh nghiệp trong nước và FDI chưa bền chặt. Ngoài ra các mô hình kinh tế mới như kinh tế số, kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn, kinh tế không gian cận biên hay kinh tế tầm thấp vẫn chưa trở thành động lực đủ mạnh.

Để doanh nghiệp Việt nâng cao vai trò trong chuỗi giá trị toàn cầu, GS.TS Hoàng Văn Cường, Ủy viên Hội đồng Tư vấn chính sách của Thủ tướng, Ủy viên Ủy ban Kinh tế - Tài chính của Quốc hội cho rằng có 2 con đường chính.

Một là, tăng cường năng lực để thay thế các nhà đầu tư nước ngoài. Con đường này đòi hỏi phải nâng cao năng lực của doanh nghiệp về vốn, công nghệ và trình độ lao động để có đủ sức mạnh đảm nhận các khâu có giá trị gia tăng cao. Nhiều quốc gia, điển hình như Trung Quốc, đã thực hiện thành công con đường này. Họ đưa ra những điều kiện để buộc các nhà đầu tư nước ngoài phải liên kết với doanh nghiệp trong nước, từ đó giúp đối tác là doanh nghiệp trong nước tiếp cận công nghệ và học hỏi kinh nghiệm để dần thay thế các đối tác nước ngoài.

"Trong thời gian tới, khi thu hút FDI thế hệ mới, chúng ta phải lựa chọn những nhà đầu tư có khả năng đưa công nghệ mới và cam kết chuyển giao công nghệ cho đối tác trong nước. Đồng thời, các doanh nghiệp trong nước cần tăng cường năng lực đủ khả năng bắt tay ngang hàng với đối tác nước ngoài thì mới đủ năng lực để tiếp nhận công nghệ và đảm nhận các khâu có giá trị gia tăng cao trong chuỗi giá trị", ông Cường nói.

Hai là, làm chủ chuỗi giá trị mới. Đây là con đường tạo ra những sản phẩm hoàn toàn mới để chúng ta làm chủ chuỗi giá trị, không phụ thuộc vào nhà đầu bên ngoài. Thay vì đi theo những ngành mà các nước phát triển đã đi trước và nắm giữ các khâu then chốt, chúng ta nên tìm ra những sản phẩm thuộc lĩnh vực mới, mà lúc này tất cả các quốc gia đều có điểm xuất phát ngang nhau.

Những lĩnh vực mới như trí tuệ nhân tạo (AI), công nghệ số, hay thiết bị tự động là những ví dụ điển hình. Khi làm chủ toàn bộ chuỗi giá trị trong những lĩnh vực này, chúng ta sẽ trở thành những "người chủ" của các sản phẩm và công nghệ mới, từ đó vươn lên thành mắt xích quan trọng trong chuỗi giá trị toàn cầu. Vấn đề mấu chốt để bước vào con đường này là phải dựa vào nghiên cứu phát triển, ứng dụng khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo để hình thành những con đường phát triển mới mang tính đột phá và đi đầu về các sản phẩm mới. Đồng thời, phải đầu tư xây dựng thương hiệu, xúc tiến thị trường để liên kết với chuỗi cung ứng toàn cầu.

Để thực hiện cả hai con đường trên, cần phải giải quyết ba yếu tố cốt lõi: vốn để tăng cường năng lực, làm chủ công nghệ để nắm giữ các khâu cốt yếu, liên kết hình thành chuỗi cung ứng. Điều kiện không thể thiếu là nguồn nhân lực có chất lượng cao đáp ứng được yêu cầu đổi mới, sáng tạo, tiếp nhận và làm chủ về công nghệ.