Kênh đào Panama và những điểm nóng đe dọa dòng chảy thương mại toàn cầu

Gần đây, Tổng thống đắc cử Hoa Kỳ Donald Trump đã đưa ra những tuyên bố gây tranh cãi về việc Hoa Kỳ nên giành lại quyền kiểm soát kênh đào Panama, một tuyến đường thủy quan trọng nối liền Đại Tây Dương và Thái Bình Dương.

Ông Trump cho rằng, việc Mỹ chuyển giao kênh đào cho Panama vào năm 1999 là một sai lầm và bày tỏ ý định có thể sử dụng áp lực kinh tế hoặc thậm chí quân sự để tái kiểm soát Panama, càng cho thấy vai trò quan trọng của con đường huyết mạch này.

Kênh đào Panama: Tranh giành quyền lực ở Trung Mỹ

Kênh đào Panama được xây dựng bởi Mỹ và khánh thành vào năm 1914, là tuyến đường huyết mạch kết nối Đại Tây Dương và Thái Bình Dương. Với hơn 14.000 tàu thuyền qua lại mỗi năm, chiếm 6% tổng lượng hàng hóa thương mại toàn cầu, đây là một tài sản chiến lược quan trọng không chỉ của Panama mà còn của các siêu cường quốc như Mỹ và Trung Quốc.

Sau khi Mỹ chuyển giao quyền kiểm soát cho Panama vào năm 1999, Trung Quốc nhanh chóng gia tăng ảnh hưởng tại đây.

Theo báo cáo của Viện Nghiên cứu Chiến lược Quốc tế (IISS), các công ty Trung Quốc, đặc biệt là Hutchison Whampoa, đã đầu tư mạnh vào cảng Balboa và Cristobal, hai cửa ngõ chính của kênh đào. Những động thái này đã khiến Mỹ lo ngại về khả năng Trung Quốc sử dụng các cảng này như công cụ chiến lược để kiểm soát thương mại khu vực.

Cơ quan Phân tích Quốc phòng Mỹ (DIA) cũng cho biết các hoạt động của Trung Quốc ở Panama chủ yếu là kinh tế, chúng có tiềm năng ảnh hưởng đến tự do hàng hải và quyền lợi của Mỹ trong khu vực.

Tuy nhiên, điều này gặp phải sự phản đối mạnh mẽ từ chính quyền Panama. Tổng thống Laurentino Cortizo khẳng định rằng kênh đào là tài sản quốc gia và sẽ không bao giờ trở lại dưới sự kiểm soát của bất kỳ nước ngoài nào.

Năm 2016, Panama hoàn thành dự án mở rộng kênh đào trị giá 5,25 tỷ USD, cho phép các tàu lớn hơn thuộc loại Neo-Panamax đi qua.

Kênh đào Suez: Trái tim của thương mại toàn cầu

Kênh đào Suez nằm tại Ai Cập, kết nối Địa Trung Hải và Biển Đỏ, là tuyến đường ngắn nhất giữa châu Âu và châu Á. Theo Tổ chức Hàng hải Quốc tế (IMO), kênh đào này vận chuyển khoảng 12% lượng hàng hóa toàn cầu mỗi năm, bao gồm dầu mỏ, khí đốt tự nhiên, và hàng hóa công nghiệp. Tầm quan trọng của kênh đào này không chỉ nằm ở giá trị kinh tế mà còn ở ý nghĩa địa chính trị.

Năm 2015, chính phủ Ai Cập đã hoàn thành dự án mở rộng kênh đào, bổ sung một nhánh mới giúp tăng năng lực vận tải và giảm thời gian chờ đợi của tàu thuyền. Theo Báo cáo của Suez Canal Authority (SCA), dự án này đã giúp tăng thu nhập của Ai Cập từ kênh đào lên đến 5,8 tỷ USD vào năm 2022. Tuy nhiên, sự cố "Ever Given" năm 2021, khi một tàu chở hàng khổng lồ bị mắc kẹt, đã nhấn mạnh sự mong manh của tuyến đường này, gây thiệt hại hàng tỷ USD cho chuỗi cung ứng toàn cầu.

Cuộc khủng hoảng Suez 1956 xảy ra khi Ai Cập quốc hữu hóa kênh đào dẫn đến xung đột với Anh, Pháp, và Israel. Hiện nay, Trung Quốc là quốc gia đầu tư mạnh mẽ vào các dự án cơ sở hạ tầng liên quan đến Kênh đào Suez. Trong khi đó, Mỹ và EU đang cố gắng bảo đảm rằng kênh đào này duy trì tự do hàng hải, tránh rơi vào sự kiểm soát của bất kỳ thế lực lớn nào.

Eo biển Malacca: Tuyến đường sống còn của châu Á

Eo biển Malacca (Indonesia, Malaysia, Singapore) dài 930 km, là một trong những tuyến hàng hải nhộn nhịp nhất thế giới, kết nối Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương. Khoảng 30% tổng lượng hàng hóa toàn cầu và gần 80% lượng dầu mỏ nhập khẩu của Trung Quốc đi qua tuyến đường này mỗi năm, theo thống kê từ Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA). Điều này biến Malacca thành "huyết mạch kinh tế" không chỉ cho khu vực Đông Nam Á mà còn cho các nền kinh tế lớn như Trung Quốc, Nhật Bản và Ấn Độ.

Trung Quốc từ lâu đã lo ngại về sự phụ thuộc của mình vào eo biển Malacca để nhập khẩu năng lượng và xuất khẩu hàng hóa, gọi đây là "Malacca Dilemma". Để giải quyết, Bắc Kinh đang đầu tư vào các dự án thay thế như Hành lang Kinh tế Trung Quốc-Pakistan (CPEC) và thúc đẩy dự án Kênh đào Kra ở Thái Lan.

Theo CSIS, Mỹ, Nhật Bản và Ấn Độ đã tăng cường hiện diện quân sự tại khu vực này để bảo đảm quyền tự do hàng hải, đồng thời ngăn chặn sự gia tăng ảnh hưởng của Trung Quốc.

Mặc dù là một tuyến đường chiến lược, Eo biển Malacca đang đối mặt với những thách thức lớn, bao gồm nguy cơ cướp biển và các vấn đề môi trường do lượng lớn tàu thuyền qua lại. Các quốc gia ven biển như Singapore, Malaysia, và Indonesia đang hợp tác với IMO để giải quyết các thách thức này.

Kênh đào Biển Trắng - Biển Baltic: Con đường chiến lược của Nga

Kênh đào Biển Trắng - Biển Baltic, được xây dựng dưới thời Liên Xô từ năm 1931-1933, là một tuyến đường chiến lược nối Biển Trắng với Biển Baltic. Với chiều dài 227 km, đây là một trong những kênh đào quan trọng nhất của Nga, đóng vai trò kết nối các khu vực miền bắc của nước này với châu Âu và các tuyến hàng hải quốc tế.

Theo Cơ quan Hàng hải Nga, kênh đào hiện nay được sử dụng chủ yếu để vận chuyển gỗ, khoáng sản, và các hàng hóa khác từ khu vực miền Bắc Nga đến các cảng Baltic. Tuy nhiên, giá trị chiến lược của tuyến đường này không chỉ nằm ở kinh tế mà còn ở khả năng hỗ trợ các hoạt động quân sự của Nga tại khu vực Biển Bắc và Bắc Cực.

Báo cáo của Viện Nghiên cứu Quốc phòng Thụy Điển (FOI) năm 2022 nhấn mạnh rằng Nga đã đầu tư nâng cấp kênh đào này để hỗ trợ tuyến đường Biển Bắc, nơi đang trở thành trung tâm cạnh tranh địa chính trị do biến đổi khí hậu và băng tan.

Mặc dù là một công trình kỹ thuật ấn tượng, kênh đào Biển Trắng - Biển Baltic từng bị chỉ trích vì được xây dựng bằng lao động tù nhân, gây ra cái chết của hàng nghìn người. Hiện nay, với sự gia tăng hoạt động quân sự tại khu vực Bắc Cực, Nga đã tăng cường sử dụng tuyến đường này để vận chuyển các khí tài quân sự và cung cấp hậu cần cho các căn cứ ở miền Bắc.

NATO đã bày tỏ lo ngại rằng Nga đang sử dụng kênh đào này như một phần của chiến lược mở rộng quyền lực tại khu vực Bắc Cực, nơi các quốc gia như Mỹ, Canada và các nước Bắc Âu cũng đang tìm cách gia tăng ảnh hưởng.

Eo biển Hormuz: Nút thắt của năng lượng toàn cầu

Eo biển Hormuz (Iran, Oman) có chiều rộng chỉ khoảng 33 km tại điểm hẹp nhất, là tuyến đường vận chuyển dầu mỏ quan trọng nhất thế giới. Theo số liệu từ Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA), mỗi ngày có khoảng 17 triệu thùng dầu, tương đương 20% tổng lượng dầu mỏ thương mại toàn cầu được vận chuyển qua eo biển này. Điều này khiến Hormuz trở thành một "điểm nghẹt" chiến lược trong hệ thống năng lượng toàn cầu.

Vị trí chiến lược của eo biển Hormuz cũng đồng nghĩa với việc nó trở thành tâm điểm căng thẳng giữa các cường quốc. Iran, nằm ở phía bắc eo biển, đã nhiều lần đe dọa phong tỏa tuyến đường này trong các cuộc đối đầu với Mỹ và EU.

Vào năm 2019, các vụ tấn công vào tàu dầu tại khu vực này đã làm gia tăng căng thẳng giữa Iran và Mỹ, khiến giá dầu toàn cầu tăng vọt. Báo cáo từ Viện Nghiên cứu Hòa bình Quốc tế Stockholm (SIPRI) cho thấy, kể từ năm 2000, Mỹ đã tăng cường hiện diện quân sự tại khu vực Vịnh Ba Tư để bảo vệ tự do hàng hải qua eo biển Hormuz.

Trong khi đó, Iran sử dụng eo biển này như một đòn bẩy chiến lược để đối phó với các lệnh trừng phạt kinh tế. Tháng 6/ 2022, chính quyền Iran tuyên bố rằng nước này có thể phong tỏa eo biển Hormuz nếu bị phương Tây ngăn cản xuất khẩu dầu mỏ. Theo Tổ chức Nghiên cứu Quốc phòng và Chiến lược Vùng Vịnh, sự căng thẳng tại Hormuz có thể dẫn đến những hậu quả nghiêm trọng cho an ninh năng lượng toàn cầu.

Trong bối cảnh thế giới chuyển đổi sang năng lượng tái tạo, vai trò của eo biển Hormuz có thể giảm đi trong dài hạn. Tuy nhiên, với nhu cầu dầu mỏ hiện tại, Hormuz vẫn là một trong những tuyến đường hàng hải quan trọng nhất. Các căng thẳng xoay quanh eo biển này dự kiến sẽ còn tiếp tục trong nhiều năm tới.

Một số kênh đào mới dự kiến xây dựng đã vướng tranh cãi. Trong đó, kênh đào Istanbul (Thổ Nhĩ Kỳ) nối Biển Đen và Biển Marmara, là dự án đầy tham vọng của Thổ Nhĩ Kỳ. Nga lo ngại rằng kênh đào mới có thể làm thay đổi cán cân quyền lực tại khu vực và ảnh hưởng đến an ninh năng lượng của mình. Trong khi đó, Mỹ và các nước NATO lại ủng hộ dự án này như một công cụ tăng cường tự do hàng hải và giảm sự phụ thuộc của phương Tây vào tuyến đường Bosphorus.

Kênh đào Kra (Thái Lan) nối Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương qua eo đất Kra. Trong khi Trung Quốc quan tâm mạnh mẽ đến dự án này vì nó giúp giảm phụ thuộc vào Eo biển Malacca – nơi Mỹ và đồng minh như Ấn Độ và Nhật Bản có sự hiện diện quân sự mạnh, Singapore lại e ngại vì có thể làm giảm tầm quan trọng chiến lược và kinh tế của cảng nước này. Còn Thái Lan vẫn do dự vì chi phí cao và lo ngại các cường quốc can thiệp vào chủ quyền quốc gia.