Tiểu thương, mưu sinh và phục vụ

Tiểu thương là tên gọi để chỉ những người buôn bán nhỏ. Trong số họ, nhiều người không có cả cửa hàng cửa hiệu. Họ chủ yếu lấy công làm lãi, lấy chăm chỉ, chịu thương chịu khó để nhặt từng đồng lẻ, rồi gom góp lại thành món. Mặc dù rất tần tảo, đa số vẫn chỉ đủ sống và nuôi con cái ở mức bình thường. Một số may mắn hơn thì dư dả. Số ít hơn nữa gặp thời hoặc nhờ máu liều mà phất lên. Về cơ bản tiểu thương luôn là những tấm gương lao động thực thụ. Họ làm việc đầu tắt mặt tối từ lúc nửa đêm gà gáy, bất kể mưa to gió lớn, rét mướt hay nóng bức chảy mỡ.

Không thiếu đại gia ngày nay từng bán nước chè, kẹo lạc ở bến xe, ga tầu, hay buôn hàng thùng. Nhưng số đạt được điều đó thường rất ít. Đa phần còn lại, suốt đời vẫn cứ là tiểu thương.

Thời kinh tế bao cấp, mọi thứ đều phân phối qua hệ thống các cửa hàng mậu dịch, thì tiểu thương bị liệt vào thành phần kinh tế ngầm, không được công nhận chính thức, vì thế cũng không có bất cứ sự bảo hộ pháp lý nào. Họ bị gọi miệt thị là con buôn, bọn phe phẩy, những kẻ đầu chợ cuối chợ, làm ăn ngoài luồng... Thậm chí tiểu thương thường cũng bị dán nhãn lừa đảo. Hàng hóa họ bán ra, hoặc mang từ tỉnh này sang tỉnh khác, mà nếu không có nó thì nhiều người rất khổ sở, lại đều bị coi là đồ "chui", bất hợp pháp.

Tôi nhớ không lầm thì người chiêu tuyết đầu tiên cho tiểu thương, đưa họ thoát khỏi những năm dài trong bóng tối là cố Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh.

Trong một bài báo khá dài viết năm 1987 được nhiều báo đăng cùng lúc, mà tôi đọc khi đang trên chốt canh địch ở Lào Cai, ông nhấn mạnh rằng chúng ta CŨNG phải đối xử công bằng với bà con tiểu thương. Họ là những người thức khuya dậy sớm, rất vất vả, rất chăm chỉ làm việc mới có được chút thu nhập, đều rất chính đáng, bằng lao động vất vả, chứ chẳng bóc lột của ai. Cố Tổng Bí thư lần đầu khẳng định, nhờ lực lượng tiểu thương mà hàng hóa thiết yếu được lưu thông giữa nông thôn ra thành thị, giữa các vùng miền ngay cả khi Nhà nước ngăn sông cấm chợ. Và điều đó phải được ghi nhận như một đóng góp lớn. Vì đọc lâu rồi nên tôi nhớ có thể không chính xác, nhưng ý của cố Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh thì không thể nhầm, bởi lúc ấy nó quá mới mẻ và gây ấn tượng mạnh.

Bất cứ ai sống qua thời cách đây hơn nửa thế kỉ đều biết hệ thống cửa hàng mậu dịch. Nó là kênh phân phối hàng hóa chính thức và chủ đạo của Nhà nước. Nhưng hầu hết hàng hóa bày trong các cửa hàng lại đều chỉ để làm mẫu. Tức là trưng bày cho biết, chứ không đủ để bán. Tuy thế, những cô mậu dịch viên, lãnh đạo các cấp ngành thương nghiệp đều là những người có vị thế rất cao trong xã hội, dù nhiều người văn hóa đa phần chỉ hết cấp hai, được học qua sơ cấp thương nghiệp. Nhà nào có con cháu, họ hàng, dâu rể là nhân viên trong cửa hàng mậu dịch, thậm chí làm bảo vệ kho chứa hàng hóa, cũng có thể coi như nhà đó thuộc đẳng cấp khác, mả tổ tiên táng vào chỗ hàm rồng! Không biết bao nhiêu người tìm cách cầu cạnh, cầu thân, xin xỏ, móc ngoặc với họ để mong có lúc nào đó được mua hàng ưu tiên, hoặc tuồn hàng ra ngoài bán giá chợ đen ăn chênh lệch. Mỗi nhân viên bán hàng mậu dịch đều thực sự là những quý cô quý cậu quý bà cao trọng. Họ ý thức rất rõ vị trí của mình trong xã hội và trong mắt mọi người. Họ tự cho mình quyền vênh váo, đỏng đảnh, phách lối, kiêu căng. Thứ gì đẹp, thứ gì ngon, thứ gì quý hiếm có trong cửa hàng, họ sẽ tìm cách mang về nhà đầu tiên, với giá rẻ như cho không. Những giai thoại về mậu dịch viên thời đó đủ để có một mảng văn thơ trào phúng đặc sắc.

Giờ đây nghĩ lại, quả thực khó mà cười được. Bởi nó quá thê thảm, quá nhếch nhác cho một thời vị thế, niềm may mắn được đo bằng những bát thịt vụn, những chai nước mắm mặn chát cực kì nặng mùi.

Trong khi đó tiểu thương thì ngược lại. Ngoài thức khuya dậy sớm, ngoài việc quanh năm đầu tắt mặt tối như đã nói, thì cứ phải nịnh khách hàng như nịnh cha mẹ. Phải ngọt nhạt với chủ hàng, với người vận chuyển, bốc dỡ. Đã thế phải lẩn trốn đủ loại cán bộ, từ công an, quản lý thị trường, đến nhân viên phòng thuế, hoặc đôi khi chỉ là một cán bộ đã về hưu thích thể hiện lập trường tư tưởng. Thứ gì tốt nhất, tươi nhất, thơm tho nhất, mới lạ nhất phải để bán lấy tiền. Những thứ không bán được, héo úa, thừa ra, ế ẩm hoặc ôi thiu mới dám dùng.

Nói thế để thấy, được như bây giờ, chúng ta đã đi một đoạn dài trong việc tiến tới nền thương mại hiện đại, văn minh và công bằng. Hệ thống mậu dịch cũ kĩ, lạc hậu, trì trệ và phản quy luật biến mất như một tất yếu khách quan, như một niềm may mắn, nhường lại thị trường tiêu dùng, nhường lại việc lưu chuyển hàng hóa cho tư nhân, trong đó lực lượng buôn thúng bán mẹt, phe phẩy chạy chợ xưa kia đóng vai trò hàng đầu. Họ vô cùng nhạy bén và linh hoạt. Thị trường cần gì, sắp cần gì, khả năng cung cầu trong tương lai... họ đều nắm chắc. Ngày nay họ được gọi chung là tiểu thương, được tôn trọng như mọi thành phần xã hội khác. Từ chỗ tìm cách xua đuổi, bài xích, dị nghị, giờ đây xã hội không thể thiếu họ, dù chỉ một ngày một giờ. Lực lượng buôn bán nhỏ - tiểu thương này hình thành nên một mạng lưới phân phối, lưu thông dày đặc, đến mọi hang cùng ngõ hẻm, thậm chí đến tận từng ngõ, từng nhà. Trên thực tế, chính họ là những người đầu tiên mang văn minh thương mại vào đời sống. Bởi muốn tồn tại, muốn bán được hàng, muốn ăn nên làm ra thì việc đầu tiên phải giữ chữ tín, phải chấp nhận cạnh tranh lành mạnh, phải tìm cách hạ chi phí đầu vào để hàng hóa rẻ nhất khi đến tay người tiêu dùng. Hơn thế, mạng lưới tiểu thương còn góp phần giải quyết công ăn việc làm cho hàng triệu, hàng chục triệu nhân lực đủ mọi tầng lớp. Đầu tiên là người trong gia đình. Rồi đến những nhân công được họ thuê mướn, làm những việc đơn giản như đóng gói, ghi nhãn, vận chuyển, sơ chế…

***

Hiện chúng ta có khoảng năm triệu hộ kinh doanh. Nếu chỉ thấy đó là năm triệu hộ tiểu thương chủ yếu lo kiếm tiền nuôi gia đình, thì sẽ không thấy hết vai trò to lớn và quan trọng của họ với nền kinh tế và với những tiến bộ xã hội. Đã thấy sự sốt ruột từ đâu đó, từ cá nhân nào đó muốn kiểm soát thu nhập của lực lượng này, yêu cầu họ làm nghĩa vụ nhiều hơn. Trước sau chuyện đó cũng phải xảy ra. Đưa đội quân tiểu thương đông đảo và đa dạng ấy vào khuôn khổ luật pháp trong kinh doanh là điều đúng đắn và công bằng. Ở đâu thì công dân cũng không thể chỉ biết mưu lợi riêng mà không nghĩ đến nghĩa vụ với cộng đồng. Ai đó chỉ nghĩ chuyện lợi dụng, là thiếu đạo đức, còn lẩn trốn nghĩa vụ đương nhiên là phi pháp.

Nhưng giữa việc thu ngay được chút tiền nóng cho ngân sách và số tiền phải chi ra để giải quyết gánh nặng an sinh cho hàng chục triệu người, là bài toán không thể cứ có đáp số là xong. Nhiều khi tất cả các việc làm, các tính toán đều hợp lý, nhưng lại cho ra kết quả vô lý. Bởi vì trên thực tế, có những vận hành xã hội vốn đang chi phối đời sống rất nhịp nhàng, lại được hình thành nên từ những điều trái khoáy.

Đất nước của chúng ta, sau bao nhiêu thay đổi trong tranh tối tranh sáng, có vẻ vẫn chưa thoát hẳn tình trạng tréo ngoe ấy. Xin đừng ai hoảng hốt. Bởi khi người dân thiết tha với chuyện làm ăn, làm giầu, thì dù còn chút lộn xộn và chưa thật công bằng, cũng luôn báo hiệu điềm lành. Việc quản lý theo pháp luật, dù ở ta hay ở Tây, thì về nguyên tắc là duy lý, là thẳng băng. Nhưng nếu ở Tây, chuyện đó chẳng có gì phải lăn tăn vì hệ thống điều hành xã hội của họ đã ổn định, thì ở ta, hóa ra cũng vẫn cần phải tính đến các yếu tố lịch sử hoặc truyền thống sinh nhai. Yếu tố lịch sử ở đây chính là tiểu thương từng bị “bách hại” theo một nghĩa nào đó, chẳng hạn họ bị cấm đoán, khinh miệt, bài xích, ngăn cản phát triển trong một quá khứ dài. Nói khác đi, họ từng bị đẩy vào, phải tồn tại trong bóng tối quá lâu. Việc thích nghi với ánh sáng cần có thời gian. Yếu tố lịch sử còn là chúng ta mới chỉ bước qua thực tế đói cơm rách áo chưa lâu mà lỗi không phải do người dân thiếu cần cù, thiếu quyết tâm. Nếu người dân của chúng ta không cần cù, không chịu khó chịu khổ, thì mọi sự còn thê thảm hơn nhiều trước khi đất nước bước vào thời Đổi mới. Còn vì sao phải tính thêm cả yếu tố truyền thống sinh nhai thì ai cũng biết: Người Việt thuộc sắc dân chắt bóp, tiết kiệm, chăm lo cho tương lai nằm trong tốp hàng đầu khu vực và thế giới. Đây là đặc tính quý báu, hơn mọi tiền bạc. Thấy họ có chút để dành, đừng vội sáng mắt lên tính xem có thể lấy ra từ túi họ được bao nhiêu. Mà trước hết phải nghĩ ngay đến việc họ từng chấp nhận kham khổ qua bao nhiêu năm tháng mới tích lại được chút của nả! Ai trả giá cho nỗi khổ hà tằn hà tiện của họ? Và với một nhà nước khôn ngoan, thì không bao giờ chỉ nhìn thấy tiền trong túi người dân, mà phải thấy trong đó tương lai, hy vọng mà họ đang ấp ủ tạo ra bằng số tiền đó. Nó cũng là, hoặc đang tạo ra sức mạnh dân tộc, thứ vốn liếng quan trọng nhất - chứ không phải vàng hay ngoại tệ, nhà đất - để đất nước vươn mình.

Xin đừng chỉ coi tiểu thương là những người kiếm tiền bằng buôn bán, mà hãy coi họ là những người làm dịch vụ, những người phục vụ tận tình, chu đáo không thể thiếu. Đừng chỉ thấy họ mưu sinh cá nhân, mà phải thấy họ đang đóng góp quan trọng cho tăng trưởng xã hội.

Khi đó chắc chắn mọi toan tính sẽ khác: Thông minh và nhân văn hơn nhiều.