PGS. TS Quách Mạnh Hào: 'Không có bữa trưa miễn phí nào trên TTCK'

Sự bùng nổ của nhà đầu tư F0

Thị trường chứng khoán toàn cầu và Việt Nam đã và đang trải qua hai năm đáng nhớ không chỉ bởi sự tăng điểm của chỉ số mà còn bởi sự tham gia mạnh mẽ của những nhà đầu tư cá nhân, đặc biệt là những nhà đầu tư mới lần đầu tham gia vào thị trường như những nhà đầu tư thực sự.

Theo những con số thống kê tại Việt Nam, tổng số tài khoản giao dịch chứng khoán của nhà đầu tư cá nhân đã đạt tới con số 5.163.570 tài khoản. Đặc biệt, tính từ thời điểm mà Chính phủ thực hiện các chính sách kích thích kinh tế và nới lỏng tiền tệ từ đầu năm 2020 thì số lượng tại khoản mở mới liên tục tăng lên, đến tháng 5/2022 tăng kỷ lục tới 476.322 tài khoản và có thể còn tiếp tục tăng nữa dù thị trường đã có những dấu hiệu chững lại và quá trình thu hẹp tiền tệ đang diễn ra.

Như vậy, mặc dù có thể có việc một nhà đầu tư cá nhân mở nhiều tài khoản hoặc nhiều tài khoản không hoạt động, nhưng nếu tính số lượng tài khoản cá nhân so với dân số thì tỷ lệ hiện tại đã là 5,7%, vượt quá mục tiêu 5% dân số đầu tư vào chứng khoán đến năm 2025 của Chính phủ. Mục tiêu tiếp theo là hướng tới con số 8% cho đến năm 2030.

Có thể thấy rằng lý do cốt lõi cho sự bùng nổ tài khoản giao dịch chứng khoán cá nhân gần đây chính là “nhân tố đại dịch”, trong đó gói kích thích kinh tế đã làm cho các thị trường tài sản trong đó có chứng khoán bùng nổ, cộng với sự hưởng ứng của các hoạt động truyền thông, mạng xã hội làm cho nhiều người tin rằng chứng khoán chính là cơ hội để đổi đời. Việc người dân bị hạn chế các hoạt động kinh tế thông thường mà chuyển qua làm việc online cũng là yếu tố quan trọng dẫn tới việc họ coi kênh đầu tư chứng khoán là một hoạt động kinh tế mới.

Nếu đại dịch là yếu tố cốt lõi mang tính kích hoạt sự bùng nổ số tài khoản giao dịch thì nguyên nhân nền tảng mang tính lâu dài bền vững hơn chính là sự phát triển của công nghệ với hoạt động đầu tư, giao dịch online rất thuận tiện và chi phí giao dịch rẻ hơn rất nhiều. Hiện tại, phần lớn các công ty chứng khoán đều cung cấp dịch vụ từ mở tài khoản cho đến thực hiện giao dịch đều rất nhanh chóng và thuận tiện. Thậm chí, nhiều tổ chức tài chính coi việc mở tài khoản giao dịch chứng khoán như là một sự hiển nhiên trong việc tiếp cận các dịch vụ tài chính khác.

Sự quan tâm của xã hội tới kênh đầu tư chứng khoán và sự gia nhập của “đội ngũ F0” là những điều kiện cần ban đầu để chúng ta hiện thực hóa mục tiêu đích thực của thị trường chứng khoán là trở thành “kênh dẫn vốn quan trọng trong nền kinh tế”. Nhưng đó chắc chắn chưa phải là điều kiện đủ. Ngoại trừ những yếu tố mang tính chất hành chính, quản lý, luật pháp, thì một trong những vấn đề quan trọng để thị trường phát triển bền vững là sự hiểu biết về tài chính và kiến thức đầu tư.

F0 là ai?

Quan sát của tôi mang tính khái quát chung, nhưng có thể nói rằng “chân dung” của một nhà đầu tư F0 thường như sau:

Họ là những cá nhân trái ngành, có số vốn đầu tư ban đầu khiêm tốn, ít hoặc không có kinh nghiệm đầu tư và ít hoặc không có kiến thức về kinh tế, tài chính và chứng khoán.

Họ thường có xu hướng tham gia vào các diễn đàn, đội nhóm với mong muốn có được các cơ hội đầu tư miễn phí mà dân dã gọi là được “phím hàng”.

Họ thường lựa chọn cổ phiếu dựa trên những gì họ được nhìn thấy, nghe thấy, đọc thấy với khả năng tự đánh giá hạn chế. Họ bị chi phối bởi các dấu ấn về các mức giá mục tiêu mà họ được người khác nói cho họ. Nói cách khác, họ thường mua theo đám đông hơn là sự cân nhắc của chính họ.

Khi đã nắm giữ cổ phiếu, họ thường có xu hướng đề cao cổ phiếu mình nắm giữ và coi nhẹ các cổ phiếu khác. Họ sẽ quên các bài học trước đó rất nhanh. Khi giá cổ phiếu tăng giá, họ thường tin rằng họ giỏi và giảm nhẹ, thậm chí bỏ qua cân nhắc các thông tin mới xuất hiện.

Khi họ vừa bán một khoản lỗ xong, họ thường có tâm lý muốn gỡ nhanh nên thường sẽ rất sớm quay trở lại thị trường, lao vào những cổ phiếu mang tính rủi ro cao hoặc ở một thái cực khác là cổ phiếu mang tính đại chúng vì họ thực sự bối rối không biết chọn cổ phiếu nào nữa.

Với những đặc điểm như vậy, những nhà đầu tư F0 thường sợ hãi thái quá khi thị trường giảm và tham lam chủ quan khi thị trường tăng. Nói cách khác, họ chính là nhân tố quan trọng tạo ra sự biến động mạnh hơn bình thường của thị trường, tạo ra những cú tăng sốc và giảm sốc, không chỉ với thị trường chung mà đặc biệt là với những cổ phiếu riêng biệt mà họ được “phím”.

Sự hiểu biết và giáo dục tài chính

Sự tăng, giảm sốc nói theo ngôn ngữ tài chính thì đó chính là rủi ro thị trường, thể hiện qua sự biến động của chỉ số. Một thị trường chứng khoán phát triển bền vừng, trở thành kênh dẫn vốn quan trọng của nền kinh tế, không chỉ bởi sự tăng trưởng chỉ số mà còn đặt sự tăng trưởng ấy trong tương quan với mức độ rủi ro. Đi kèm với quá trình đó không thể thiếu sự hiểu biết tài chính của nhà đầu tư và vai trò của giáo dục tài chính.

Sự hiểu biết về tài chính sẽ giúp nhà đầu tư nhìn nhận rằng đầu tư chứng khoán là một lĩnh vực rủi ro, kỳ vọng lợi nhuận càng cao, mức độ rủi ro mất tiền càng lớn. Điều quan trọng hơn là họ sẽ biết rằng không có "bữa trưa miễn phí" nào trên thị trường chứng khoán cả. Chẳng hạn, những đội nhóm, những diễn đàn cung cấp thông tin cho họ miễn phí thực chất là để muốn họ “nhìn” thấy những gì mà các đội tạo lập muốn. Cũng có những người chiến thắng, đơn giản là “vào trước ra trước” trong một trò chơi đẩy giá, và họ ca ngợi, nhưng nhìn tổng thể thì nhóm người bị mất tiền sẽ chiếm đa số, và họ sợ hãi, oán trách, rời bỏ thị trường.

Sự hiểu biết tài chính cũng sẽ giúp nhà đầu tư hiểu rằng không ai có thể dự báo chính xác thị trường sẽ đi về đâu, cổ phiếu nào sẽ tăng giá và tới mức nào. Bởi vậy, những lời hứa đảm bảo tăng bằng lần tài khoản, những lời hứa về việc cam kết lợi nhuận cao ngất ngưởng chỉ là những trò bịp bợm. Thậm chí, những lời quảng cáo như vậy có thể còn vi phạm pháp luật liên quan tới hoạt động đầu tư mà cơ quan quản lý chưa thực sự có biện pháp hữu hiệu để ngăn chặn.

Những sự hiểu biết về tài chính không đồng nghĩa với việc nhà đầu tư cần thiết phải biết kiến thức một cách bài bản như trong trường đại học. Cũng không đồng nghĩa với việc họ phải biết những kiến thức hàn lâm để thấy rằng chứng khoán là thị trường phức tạp bậc cao. Họ cần những kiến thức đơn giản, dễ hiểu, gần gũi, bình dân, bởi vì đầu tư chứng khoán không đồng nghĩa với giải những công thức toán phức tạp. Xét cho cùng, nhà đầu tư cần có kiến thức, nhưng đồng thời cần hiểu rằng những kiến thức đó không khó đối với họ.

Những nhà giáo dục và kênh giáo dục tài chính sẽ đóng vai trò quan trọng trong quá trình này. Những người giỏi đầu tư thực tiễn hay nghiên cứu hàn lâm không đồng nghĩa với giỏi giáo dục kiến thức tài chính cho nhà đầu tư. Một nghiên cứu mới xuất bản trên tạp chí khoa học quốc tế về mối liên hệ giữa sự tham gia thị trường chứng khoán và các kênh thông tin cho thấy rằng vai trò của truyền thông đại chúng lại đóng vai trò rất quan trọng, chứ không phải là từ những chuyên gia tài chính hay hội nhóm cá nhân. Một kết luận khác quan trọng là kiến thức tài chính chỉ có tác động khi nó đi cùng với truyền thông đại chúng.

Những kết quả trên gợi ý rất nhiều cho Việt Nam vì nó ám chỉ rằng chỉ những kiến thức đơn giản, ngôn ngữ thân thuộc kiểu như báo chí truyền thông mới giúp nhà đầu tư tự tin tham gia thị trường. Đồng thời, nó cũng cho thấy rằng nếu những kiến thức bình dân đó được lan tỏa rộng khắp một cách đại chúng qua các phương tiện truyền thông, sẽ giúp cho nhà đầu tư tiếp cận với kiến thức và tự tin tham gia thị trường nhiều hơn. Và cuối cùng, nếu chỉ là kiến thức tài chính mà không được truyền tải đúng cách, thì cũng khó có thể giúp nhà đầu tư trong việc tự tin tham gia thị trường.