Sự biến mất của thế hệ 'cổ cồn trắng'

Những công việc “một đi không trở lại”

Từ năm ngoái tới nay, việc hàng loạt công ty toàn cầu thông báo cắt giảm nhân viên đã không còn là những tin tức lạ lẫm với công chúng. Nguy cơ suy thoái, những bất ổn từ những nền kinh tế hàng đầu thế giới như Mỹ và Trung Quốc, việc Cục Dự trữ Liên bang Mỹ (Fed) liên tục tăng lãi suất... khiến nhiều công ty buộc phải chuyển mục tiêu sinh lời sang mục tiêu duy trì hoặc tồn tại. Do đó, cắt giảm nhân lực là biện pháp hàng đầu giúp các công ty tối ưu được chi phí hoạt động.

Tuy nhiên, điều khiến câu chuyện cắt giảm nhân lực trở nên đáng sợ hơn không phải việc khiến tỷ lệ thất nghiệp tại Mỹ tăng cao. Xét về góc độ xã hội, việc những công việc bị cắt giảm sẽ bị “tuyệt chủng” vĩnh viễn mới là điều đáng ngại. Đó chính xác là điều đang xảy ra với tầng lớp “cổ cổn trắng” tại Mỹ - ý chỉ những nhân viên văn phòng hay người lao động tri thức trong xã hội.

Theo nhiều giám đốc điều hành công ty và các nhà kinh tế Mỹ, các công việc của cổ cồn trắng bị cắt giảm, bắt nguồn từ việc tuyển dụng quá nhiều và lãi suất tăng, có thể sẽ không bao giờ quay trở lại. Các công ty dường như đang xem xét lại giá trị của nhiều vai trò trước đây được nắm giữ bởi các cổ cồn trắng, tìm cách thay thế các vai trò này bởi trí tuệ nhân tạo (AI). Điều này có thế khiến thị trường lao động thay đổi vĩnh viễn, ảnh hưởng tới đời sống của hàng triệu người dân Mỹ.

“Chúng ta có thể đang ở đỉnh điểm của nhu cầu về lao động tri thức. Giờ đây, chúng ta chỉ cần ít người hơn để xử lý khối lượng công việc tương tự”, ông Atif Rafiq, cựu giám đốc kỹ thuật số của McDonald’s và Volvo, cho biết.

Cổ cồn trắng “rớt đài”

Không có định nghĩa chắc chắn về nhân viên cổ cồn trắng trong dữ liệu của chính phủ. Thuật ngữ này thường được áp dụng rộng rãi cho những người làm việc trong văn phòng và có trình độ học vấn cao hơn, chẳng hạn như có bằng cử nhân. Trong những thập kỷ gần đây, việc tuyển dụng các công việc cổ cổn trắng như quản lý và chuyên môn cao nhanh chóng vượt xa các vị trí tuyển dụng khác. Số lượng nhân viên trong các ngành nghề quản lý và chuyên nghiệp đã tăng gần 150% trong 40 năm qua và gần 36% kể từ khi kết thúc cuộc suy thoái 2007 - 2009, theo dữ liệu của Bộ Lao động Mỹ.

Trong khi đó, các công việc dịch vụ như thợ cắt tóc, nhân viên chăm sóc trẻ em và nhân viên sòng bạc chỉ tăng 72% kể từ năm 1983 và tăng nhẹ 3,5% kể từ tháng 6/2009. Nhu cầu cao với cổ cồn trắng khiến các công nhân có trình độ đại học gia tăng khoảng cách kinh tế với các tầng lớp nhân công khác, đặc biệt là tầng lớp công nhân không có bằng đại học.

Tuy nhiên, sau đỉnh điểm của đại dịch Covid-19, xu hướng này đã bị đảo ngược. Bằng chứng là sau đại dịch, tiền lương của những người có thu nhập thấp bật tăng nhanh nhất, đảo ngược khoảng 1/4 mức tăng bất bình đẳng về tiền lương kể từ năm 1980, theo một nghiên cứu của các nhà kinh tế thuộc Viện Công nghệ Massachusetts. Ngoài ra, dữ liệu bảng lương từ hơn 300.000 doanh nghiệp vừa và nhỏ cho thấy tiền lương cho nhân viên mới nhìn chung đã giảm trong tháng 4 so với một năm trước, nhưng giảm nhanh nhất ở các ngành nghề văn phòng, chẳng hạn như tài chính và bảo hiểm, và ngược lại tăng nhanh nhất trong nhóm công nhân dịch vụ.

Kể từ thời điểm các robot bắt đầu đảm nhận các công việc sản xuất, trí tuệ nhân tạo giờ đây đang tiến tới thay thế con người trong những công việc được đánh giá là “cao cấp” hơn, như kế toán viên, lập trình viên phần mềm, chuyên gia nhân sự hay thậm chí là luật sư. Giám đốc điều hành của Meta Platforms, Mark Zuckerberg, đã nói với các nhân viên sau đợt sa thải mới nhất của công ty mẹ Facebook rằng có nhiều công việc bàn giấy sẽ bị thay thế hoàn toàn, vì các công nghệ mới sẽ cho phép công ty hoạt động hiệu quả hơn. Tương tự, Giám đốc điều hành của International Business Machines, Arvind Krishna, gần đây cho biết công ty có thể tạm dừng một số hoạt động tuyển dụng để xem loại công việc nào có thể được thay thế bằng AI. Các nhà lãnh đạo trong nhiều ngành cũng kỳ vọng công nghệ mới sẽ hỗ trợ hay thay thế hiệu quả một số vai trò hiện có.

Trong năm tài chính kết thúc vào tháng 3, số lượng công nhân cổ cồn trắng thất nghiệp tại Mỹ đã tăng khoảng 150.000 người, theo một phân tích từ Employ America. Con số này bao gồm những người lao động trong các dịch vụ chuyên nghiệp, quản lý, nghề máy tính, kỹ thuật và nhà khoa học. Trái lại, theo các nhà kinh tế và chuyên gia nhân sự, các công ty hiện đang tập trung vào việc giữ chân nhân viên “cổ cồn xanh” - người phục vụ nhà hàng, nhân viên kho hàng, tài xế... Điều này cũng góp phần khiến các nhà quản lý cấp trung và những nhân viên văn phòng khác bị sa thải nhiều hơn.

Tương lai nào cho cổ cồn trắng?

Trong những giai đoạn trước đây, khi lãi suất cao hơn khiến nền kinh tế Mỹ rơi vào suy thoái, tình trạng mất việc làm thường do các ngành nhạy cảm nhất với thay đổi lãi suất, chẳng hạn như sản xuất và xây dựng. “Có vẻ như chúng ta không nhận thấy điều đó ở thời điểm hiện tại. Đó có thể là dấu hiệu cho thấy cấu trúc của nền kinh tế đã thay đổi”, Preston Mui, một nhà kinh tế học tại Employ America, người đã nghiên cứu về tình trạng mất việc làm của giới văn phòng, cho biết.

Sau 14 tháng Cục Dự trữ Liên bang Mỹ tăng lãi suất, cơ hội việc làm đã giảm xuống mức thấp nhất trong gần 2 năm vào tháng 3, theo dữ liệu gần đây nhất của Bộ Lao động Mỹ. Không chỉ vậy, theo trang web việc làm LinkedIn, nhân viên bán lẻ, bao gồm nhân viên bán hàng và thu ngân, là một trong những vị trí có nhu cầu cao nhất trong quý đầu tiên của năm, cùng với y tá và tài xế, chứ không phải những công việc “bàn giấy”.

Dường như không thể “cứu vãn” hay đảo ngược xu hướng chung đang đe dọa lực lượng cổ cổn trắng ở thời điểm hiện tại. Ông Krishna, phát ngôn viên của IBM, đã nói trong những tuần gần đây rằng ông có thể thấy 30% trong số khoảng 26.000 vai trò không tiếp xúc với khách hàng của IBM sẽ bị thay thế bằng tự động hóa hoặc AI trong khoảng thời gian 5 năm tới, dù công ty vẫn đang tuyển dụng hàng nghìn vị trí. Một số nhà tuyển dụng cũng đã tính toán chính xác số lượng nhân viên văn phòng tối thiểu mà họ sẽ cần trong tương lai. Ví dụ, Giám đốc điều hành Scott McIntyre của công ty tư vấn chính phủ và doanh nghiệp Guidehouse, kỳ vọng rằng với sự trợ giúp của AI và tăng cường tự động hóa, Guidehouse có thể chỉ cần thuê 40.000 người thay vì 50.000 người để đạt được mục tiêu tăng trưởng.

Theo dự đoán của Bộ Lao động Mỹ, trong số 20 ngành nghề sẽ tạo ra nhiều việc làm nhất cho đến năm 2031, khoảng 2/3 sẽ là các công việc cổ cồn xanh với mức lương khoảng 32.000 USD/năm. Các ngành nghề có triển vọng phát triển tốt nhất yêu cầu bằng đại học bao gồm các nhà phát triển phần mềm, quản lý hoạt động và y tá đã có chứng chỉ, với mức lương khoảng 100.000 USD/năm, đồng thời cũng là những công việc khó bị thay thế bởi AI nhất. Những thông tin trên cho thấy thế hệ cổ cồn trắng sẽ không hoàn toàn bị “xóa sổ” khỏi thị trường lao động, nhưng người lao động sẽ phải phải được “chuyên biệt hóa”, hoặc phải làm trong những vị trí không-thể-bị-thay-thế bởi máy móc.