Bài học ứng xử với thuốc lá thế hệ mới: Thay vì cấm cần có khung pháp lý quản lý đồng bộ

Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam vừa tổ chức hội thảo “Thuốc lá thế hệ mới tại Việt Nam: Khuyến nghị chính sách” được diễn ra tại Hà Nội vào ngày 19/3, với sự tham gia của đại diện các đơn vị thuộc Bộ Công thương, Bộ Y tế, Bộ Công An, Bộ Tư pháp, Tổng cục Quản lý thị trường, các Đại biểu Quốc hội đến từ Ủy ban Tư pháp, Ủy ban Tài chính Ngân sách của Quốc hội và các chuyên gia Kinh tế - Xã hội đầu ngành.

Sự kiện đã cung cấp góc nhìn toàn cảnh về thị trường thuốc lá thế hệ mới, đồng thời kiến nghị các giải pháp nhằm tăng cường quản lý nhà nước và bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, đặc biệt là những bài học hữu ích từ các quốc gia đang hành động để quản lý thuốc lá thế hệ mới.

Cấm không đi đôi với giảm

Các quốc gia trong khu vực Châu Á - Thái Bình Dương đang rơi vào tình cảnh càng cấm, số người sử dụng thuốc lá thế hệ mới càng tăng.

Cụ thể như Úc cấm bán thuốc lá điện tử ngoại trừ bán thuốc lá điện tử theo kê đơn thuốc. Tuy nhiên, số người sử dụng thuốc lá điện tử tại đây vẫn tăng gần gấp 3 lần trong 2 năm qua. Các quy định nghặt nghèo trong việc tiếp cận thuốc lá điện tử đã dẫn đến 90% sản phẩm thuốc lá thế hệ mới tại chợ đen được hơn 1 triệu người trưởng thành tại Úc tìm đến. Những người sử dụng thuốc lá điện tử phần lớn cũng từ chối mô hình kê đơn của chính phủ, với 87% cho biết họ mua thuốc lá điện tử một cách bất hợp pháp.

Singapore áp đặt lệnh cấm lên thuốc lá điện tử từ năm 2018. Tuy nhiên số người sử dụng sản phẩm này không ngừng gia tăng. Đồng thời, số người bị bắt vì sử dụng thuốc lá điện tử năm 2022 gấp 4 lần so với năm 2020.

Trước 2023, tại Malaysia thuốc lá điện tử có chứa nicotin chỉ được sử dụng cho mục đích y tế. Điều này có nghĩa, trước đó sử dụng thuốc lá điện tử là bất hợp pháp. Theo Phòng Thương mại Thuốc lá điện tử Malaysia (MVCC - Malaysian Vape Chamber of Commerce), cho dù có lệnh cấm, nhưng số lượng người trưởng thành sử dụng thuốc lá điện tử ở Malaysia vẫn tăng 27%, từ 1,1 triệu vào năm 2019 lên 1,4 triệu vào năm 2022. Giá trị bán lẻ của thị trường thuốc lá điện tử được ghi nhận đã tăng 53%, từ 2,27 tỷ ringit vào năm 2019 lên 3,48 tỷ ringit vào năm 2023.

Bất chấp lệnh cấm thuốc lá điện tử ở Nepal, theo báo cáo tài chính 2021 - 2022 hơn 18 tỉ sản phẩm thuốc lá điện tử và các thiết bị đi kèm được nhập khẩu, tương đương với số tiền 11 triệu rupee Nepal (Rs).

Những kết quả tích cực từ việc quản lý phù hợp

Trong khi đó, nhiều quốc gia khác chọn cách tiếp cận hợp lý để mang về các lợi ích cho đất nước và người dân, điển hình trong đó có Vương quốc Anh và New Zealand, là các quốc gia có nền y tế cộng đồng rất phát triển.

Kể từ khi thuốc lá điện tử được giới thiệu ở Anh vào năm 2012, tỷ lệ người hút thuốc tại Anh đã giảm đáng kể, từ 22% năm 2014 xuống còn 12% năm 2020. Nghiên cứu cho thấy nếu người Anh chuyển đổi từ thuốc lá điếu sang thuốc lá điện tử thì từ 2012-2052 sẽ giảm 200.000 ca tử vong do bệnh liên quan đến thuốc lá.

Theo thông tin từ trang web NHS (Dịch vụ Chăm sóc Sức khỏe Quốc gia Anh quốc) của Chính phủ Anh, gần hai phần ba số người sử dụng thuốc lá điện tử cùng với sự hỗ trợ từ Dịch vụ cai thuốc lá tại địa phương của họ đã bỏ thuốc lá thành công.

Trong khi đó, tại New Zealand, sau khi cho phép kinh doanh thuốc lá điện tử tỷ lệ hút thuốc giảm còn 8%, đưa New Zealand vào nhóm có tỉ lệ hút thuốc thấp nhất thế giới. Cũng tại quốc gia này, việc giảm đáng kể tỷ lệ hút thuốc lá được thực hiện đồng thời với việc sử dụng các sản phẩm nicotin mới. Theo tạp chí y tế hàng đầu thế giới The Lancet, tỷ lệ người trưởng thành hút thuốc hàng ngày đã giảm mạnh từ 13,3% trong giai đoạn 2017 - 2018 xuống còn 6,8% vào năm 2022 - 2023 sau khi thuốc lá điện tử trở nên phổ biến rộng rãi tại New Zealand, giảm 49% trong 5 năm.

Kết quả nghiên cứu từ đánh giá của Tổ chức Cochrane vào tháng 4/2021 cho thấy, thuốc lá điện tử nicotin có thể giúp nhiều người cai thuốc hơn là không hỗ trợ hoặc chỉ hỗ trợ hành vi. Có đến 11/100 người có thể cai thuốc thành công khi sử dụng thuốc lá điện tử nicotin để cai thuốc lá điếu, trong khi đó chỉ 4/100 người có thể cai thuốc khi không có hỗ trợ.

Theo báo cáo từ Công ty nghiên cứu thị trường Mordor Intelligence, phân tích thị trường thuốc lá điện tử Trung Đông và Châu Phi, quy mô thị trường thuốc lá điện tử ở Trung Đông và Châu Phi ước tính đạt 128,70 triệu USD vào năm 2024 và dự kiến ​​sẽ đạt 296,92 triệu USD vào năm 2029, tăng trưởng với tốc độ CAGR là 18,20% trong giai đoạn dự báo (2024 - 2029).

Thuốc lá điện tử được giới thiệu như một giải pháp thay thế cho thuốc lá truyền thống. Theo ước tính do Ngân hàng Thế giới cung cấp, có thể tránh được 180 triệu ca tử vong sớm nếu việc hút thuốc lá có thể giảm xuống còn một nửa vào năm 2027 và thuốc lá điện tử là một bước quan trọng hướng tới thành tựu này.

Thay vì cấm thì nên quản lý tất cả

Có một vài ý kiến tương đồng về vấn đề này, trên bài viết của mình trên tạp chí Lancet, hai vị giáo sư trong lĩnh vực sức khỏe kiêm cựu lãnh đạo WHO - Robert Beaglehole và Ruth Bonita - cũng đồng ý rằng giảm tác hại của việc sử dụng thuốc lá chính là chiến lược trọng tâm của Công ước khung về kiểm soát thuốc lá (FCTC) của Tổ chức Y tế thế giới (WHO). WHO cần tư vấn linh động cho các quốc gia khi họ cân nhắc chính sách quản lý thuốc lá thế hệ mới, không áp đặt khuyến nghị FCTC một cách cứng nhắc ở tất cả các thị trường. Bên cạnh đó thay vì cấm thuốc lá thế hệ mới thì các quốc gia cần tập trung mục tiêu sức khỏe cộng đồng: giảm thiểu số ca tử vong do thuốc lá điếu gây ra ở người trưởng thành hút thuốc.

Liên hệ tại Việt Nam, các nhà hoạch định chính sách cũng được đề nghị nên khảo cứu các kinh nghiệm quốc tế và các dữ liệu toàn cầu về xu hướng phát triển và bằng chứng khoa học về giảm thiểu tác hại, rủi ro của thuốc lá thế hệ mới để đưa các sản phẩm thuốc lá điện tử hệ thống đóng và thuốc lá làm nóng vào quản lý đồng bộ, đồng thời dưới cùng một khung pháp lý, trên cơ sở phân tích các tác động đến người tiêu dùng, doanh nghiệp và cơ quan quản lý nhà nước.

Tại hội thảo “Thuốc lá thế hệ mới tại Việt Nam: Khuyến nghị chính sách” được tổ chức vào ngày 19/3 diễn ra tại Hà Nội, kết thúc phiên thảo luận, các đại diện tham gia đã cùng thống nhất quan điểm. Thuốc lá làm nóng và thuốc lá điện tử có chứa nicotin phù hợp với định nghĩa sản phẩm thuốc lá của Luật Phòng chống tác hại thuốc lá, và không thuộc danh mục ngành nghề cấm kinh doanh theo Luật Đầu Tư. Vì vậy, Việt Nam nên khảo cứu các kinh nghiệm quốc tế và các dữ liệu toàn cầu về xu hướng phát triển và bằng chứng khoa học về giảm thiểu tác hại, rủi ro của thuốc lá thế hệ mới để đưa các sản phẩm thuốc lá điện tử hệ thống đóng và thuốc lá làm nóng vào quản lý đồng bộ, đồng thời dưới cùng một khung pháp lý.

Các đại diện cũng nhấn mạnh, một khung pháp lý toàn diện sẽ bao gồm quy định về tiêu chuẩn chất lượng, quy chuẩn sản phẩm, điều kiện kinh doanh, sản xuất, xuất - nhập khẩu và phân phối sản phẩm, chính sách về thuế, các quy định về ghi nhãn hàng hóa… Hiện nay Việt Nam đã có khuôn khổ khá đầy đủ và tương đồng, cần đặt ra một số điều chỉnh để phù hợp hơn với yêu cầu thực tế và từng bước hoàn thiện cơ chế quản lý đối với các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới.