Cà phê xứ lạnh: Biến khó khăn thành lợi thế, xây sinh kế bền vững ở vùng tây Quảng Ngãi

Từ tiềm năng tự nhiên đến sự chủ động của người dân

Xã Măng Đen được thiên nhiên ưu đãi với khí hậu mát mẻ quanh năm, nhiệt độ trung bình dao động từ 18–22°C, thổ nhưỡng phù hợp với các giống cà phê xứ lạnh như Arabica, Catimor. Đây là những điều kiện mà không phải địa phương nào cũng có được.

Những năm gần đây, cùng với định hướng của chính quyền địa phương và sự hỗ trợ từ các chương trình phát triển nông nghiệp, đồng bào dân tộc thiểu số ở đây đã mạnh dạn chuyển đổi một phần diện tích đất rẫy sang trồng cà phê xứ lạnh theo hướng sản xuất sạch.

Quan trọng hơn, sự chuyển đổi này không còn mang tính phong trào mà xuất phát từ nhận thức ngày càng rõ ràng của người dân về giá trị kinh tế lâu dài và tính bền vững của loại cây trồng này.

Gia đình anh A Vương (trú xã Măng Đen) cho biết, gia đình anh hiện đang canh tác hơn 2ha cà phê, trong đó khoảng 1ha đã thu hoạch ổn định từ 7–8 năm. Cây cà phê xứ lạnh đã trở thành nguồn thu nhập chủ lực của gia đình anh.

“Vùng đất ở đây thuộc xứ lạnh, trồng cây cà phê không cần phải tưới nước. Nếu nhà có điều kiện mua phân bón thì càng tốt, vừa đỡ tốn công chăm sóc, vừa nâng cao năng suất và hiệu quả. Cây sau một năm trồng sẽ bắt đầu bón phân, tiếp tục bón lần nữa sau khoảng hai năm. Đến năm thứ ba, cây bắt đầu cho trái. Nếu chăm sóc tốt, trung bình mỗi héc-ta cà phê cho thu nhập 70–100 triệu đồng/năm”, anh Vương cho hay.

Cà phê Măng Đen hiện được các doanh nghiệp chế biến trong và ngoài tỉnh thu mua với mức giá ổn định, mang lại nguồn thu từ 150 – 200 triệu đồng/năm cho các hộ gia đình.

Tại làng Kon Tu Ma (xã Măng Đen), cà phê xứ lạnh đã thực sự trở thành “cây làm giàu”. Cả làng có 57 hộ thì hầu hết đều trồng cà phê, hộ ít từ 5 – 7 sào, hộ nhiều trên 1ha. Nhờ cây cà phê, phần lớn các hộ đã vươn lên thoát nghèo, chỉ còn một vài hộ mới tách ra là còn gặp khó khăn.

Điều đáng ghi nhận là người dân nơi đây không còn tâm lý đi làm thuê xa nhà mà gắn bó với vườn rẫy, chủ động tính toán chi phí, đầu tư phân bón, học hỏi kỹ thuật chăm sóc để nâng cao năng suất. Khí hậu thuận lợi, vòng sinh trưởng ổn định và đầu ra ngày càng rõ ràng đã giúp người dân yên tâm sản xuất, coi cà phê là nguồn thu nhập chủ lực lâu dài.

Bên cạnh giá trị kinh tế, mô hình còn góp phần thay đổi tập quán canh tác, giúp bà con chuyển từ sản xuất nhỏ lẻ sang liên kết theo tổ hợp tác, mở ra cơ hội xây dựng thương hiệu cà phê xứ lạnh Măng Đen. Hiện xã đang định hướng phát triển thêm mô hình du lịch trải nghiệm vườn cà phê tại thôn Kon Chênh và xây dựng sản phẩm OCOP.

Theo UBND xã Măng Đen, người dân hiện rất hưởng ứng việc mở rộng diện tích cà phê do giá bán đang ở mức cao. Đáng chú ý, bà con không còn trông chờ hoàn toàn vào sự hỗ trợ của Nhà nước mà đã tự giác mua giống, trồng mới, thay thế diện tích già cỗi, trong khi Nhà nước tập trung hướng dẫn kỹ thuật và định hướng thị trường.

Thực hiện Đề án phát triển cà phê xứ lạnh bền vững, năm 2025 xã Măng Đen được giao chỉ tiêu trồng hơn 740ha. Đến nay, toàn xã đã phát triển được khoảng 680ha cà phê xứ lạnh, trong đó hơn 480ha do đồng bào dân tộc thiểu số trực tiếp canh tác. Việc áp dụng quy trình VietGAP, sử dụng phân bón hữu cơ, kết hợp hệ thống tưới nhỏ giọt tiết kiệm nước đã giúp năng suất cà phê cao hơn đáng kể so với các loại cây trồng truyền thống trước đây, đồng thời giảm chi phí và rủi ro trong quá trình sản xuất.

Nâng giá trị cây cà phê xứ lạnh

Không riêng Măng Đen, nhiều địa phương vùng cao phía Tây tỉnh Quảng Ngãi cũng đang đẩy mạnh phát triển cà phê xứ lạnh như một hướng sinh kế bền vững. Tại xã Tu Mơ Rông, đồng bào Xơ Đăng được tiếp cận kỹ thuật canh tác cà phê đặc sản Bourbon – giống cà phê Arabica được mệnh danh là “Nữ hoàng cà phê thế giới” thông qua các chương trình hỗ trợ và chuyển giao tri thức.

Theo lãnh đạo địa phương, việc mời các chuyên gia trực tiếp hướng dẫn, trao tặng giống và tài liệu canh tác không chỉ nhằm nâng cao năng suất mà quan trọng hơn là giúp người dân hiểu rằng muốn thoát nghèo bền vững thì phải thay đổi tư duy, sản xuất dựa trên kiến thức và liên kết, thay vì làm theo thói quen cũ.

Từ tháng 6/2025, 10 hộ dân thôn Đăk Văn 2 (xã Măng Ri) được hỗ trợ 2.000 cây giống, phân bón và kỹ thuật trồng để xây dựng mô hình thí điểm. Đến nay, cây sinh trưởng ổn định, tỷ lệ sống đạt 96–98%, tạo niềm tin để người dân đầu tư chăm sóc. Chị Y Đẹp, một hộ tham gia mô hình, chia sẻ rằng mô hình rất phù hợp với khí hậu địa phương. Người dân được hỗ trợ giống, phân bón và kỹ thuật nên kỳ vọng mang lại hiệu quả kinh tế trong thời gian tới.

Xã Măng Ri hiện có hơn 2.000ha cà phê xứ lạnh và là địa phương mở rộng diện tích nhanh nhất khu vực phía Tây. Sau cây dược liệu, cà phê xứ lạnh mang lại nguồn thu ổn định và hiệu quả kinh tế cao. Nhờ các chương trình hỗ trợ, người dân được tập huấn kỹ thuật, hướng dẫn thâm canh và chủ động gieo ươm hàng chục nghìn cây giống, từng bước hình thành vùng nguyên liệu cà phê xứ lạnh của địa phương.

Thực tế cho thấy, ở những nơi người dân chủ động tham gia tổ hợp tác, hợp tác xã, liên kết với doanh nghiệp ngay từ khâu trồng, giá trị cà phê xứ lạnh được nâng lên rõ rệt. Hiện nay, nhiều doanh nghiệp và hợp tác xã như Công ty TNHH MTV Cà phê Tropico Tây Nguyên, Công ty CP Tập đoàn Cà phê De Măng Đen, HTX Nga Thanh, HTX Đăk Tăng… đã tham gia thu mua, sơ chế, chế biến cà phê tại địa phương, tạo đầu ra ổn định và gia tăng giá trị cho sản phẩm.

Từ những diện tích nhỏ ban đầu đến hàng trăm héc-ta được mở rộng, cà phê xứ lạnh đã khẳng định vai trò là cây trồng chủ lực trong chiến lược giảm nghèo tại các xã vùng Đông Trường Sơn. Cà phê xứ lạnh có giá trị kinh tế vượt trội so với cà phê truyền thống. Với mật độ trồng khoảng 5.000 cây/ha và năng suất chỉ cần đạt 2–3 kg quả chín/cây, người dân đã có thể tạo ra nguồn thu đáng kể, góp phần giảm nghèo và xây dựng sinh kế bền vững.

Ông Nguyễn Hoàng Tâm, Chi cục trưởng Chi cục Trồng trọt, Bảo vệ thực vật và Quản lý chất lượng tỉnh Quảng Ngãi cho biết, toàn tỉnh hiện có hơn 5.300ha cà phê xứ lạnh, tập trung tại các xã phía Tây và dự kiến mở rộng lên 7.000ha vào năm 2030.

Cây cà phê xứ lạnh rất phù hợp với điều kiện địa lý, thổ nhưỡng và khí hậu của khu vực. Trồng thuận theo tự nhiên nên giảm chi phí đầu tư, chăm sóc. Việc áp dụng các quy trình canh tác hữu cơ giúp giảm sâu bệnh mà không cần sử dụng nhiều thuốc hóa học, bảo đảm tính bền vững và chất lượng. Giá bán thường cao hơn cà phê vối nên giúp bà con tăng thu nhập rõ rệt.

Theo ông Tâm, ngành nông nghiệp tỉnh sẽ tham mưu UBND tỉnh kêu gọi doanh nghiệp đầu tư vào chế biến, liên kết với nông dân ngay từ khâu trồng để bảo đảm đầu ra ổn định, nâng cao giá trị cây cà phê xứ lạnh của Quảng Ngãi.

Từ một loại cây nông nghiệp đơn thuần, cà phê xứ lạnh đang mở ra hướng đi đa giá trị, vừa là cây hàng hóa, vừa gắn với du lịch trải nghiệm và văn hóa bản địa, tạo thêm nguồn thu nhập đáng kể cho người dân vùng cao phía Tây tỉnh Quảng Ngãi.