Cải cách thể chế là biện pháp rẻ nhất nhưng hiệu quả nhất

Cải cách thể chế đạt được những kết quả đáng nghi nhận

Những năm qua, quyết tâm phát triển kinh tế, cải thiện môi trường đầu tư kinh doanh, phát triển kinh tế tư nhân của Đảng và Nhà nước đã thể hiện rất rõ ràng và mạnh mẽ qua các Nghị quyết 01 & 02 của Chính phủ… và đặc biệt là 1 - 2 năm gần đây với Nghị quyết 68/NQ-TƯ, Nghị quyết 198/2025/QH15...

Mặc dù các nỗ lực cải cách thể chế và kinh tế đã đạt được những kết quả rất tích cực, đáng ghi nhận, song nhìn trong giai đoạn 5-10 năm tới, khối lượng công việc phải làm còn lớn và còn nhiều thách thức, đặc biệt trong việc: (i) nhận diện đầy đủ, toàn diện thế nào là thể chế tốt hoặc ngược lại (ii) duy trì động lực và tính hiệu quả của quá trình cải cách thể chế. Do đó, bài viết này sẽ tập trung vào 2 nội dung nêu trên.

Tại sao thể chế, pháp luật lại quan trọng và thế nào là thể chế pháp luật tốt?

Pháp luật là công cụ quản lý nhà nước ở mọi quốc gia. Tuy nhiên, thực tiễn nước ta và quốc tế cho thấy nếu chất lượng thể chế pháp luật không tốt sẽ có nguy cơ tạo ra 5 tác động bất lợi đến hoạt động sản xuất kinh doanh, làm suy giảm sức cạnh tranh và sự năng động của doanh nghiệp và nền kinh tế. Một là chi phí tuân thủ pháp luật lớn. Hai là tạo rủi ro. Ba là hạn chế sáng tạo, năng động. Bốn là hạn chế hoặc làm méo mó cạnh tranh. Năm là tác động bất lợi đến doanh nghiệp vừa và nhỏ.

Về tác động gia tăng chi phí, chi phí này thường được thể hiện dưới khái niệm chi phí tuân thủ pháp luật. Chi phí tuân thủ pháp luật bao gồm 5 loại chi phí mà doanh phải bỏ ra trong quá trình thực thi pháp luật: thời gian và chi phí thực hiện thủ tục hành chính, khoản phí hoặc lệ phí phải nộp, chi phí đầu tư để thay đổi quy trình sản xuất kinh doanh theo yêu cầu của pháp luật, chi phí cơ hội và chi phí phi chính thức. Chi phí tuân thủ là nguyên nhân giảm năng lực cạnh tranh và hiệu quả sản xuất kinh doanh.

Về tác động gây thêm rủi ro, rủi ro này rất đa dạng, có thể là việc mất cơ hội kinh doanh, bị xử phạt, gây ra tranh chấp pháp lý… Rủi ro thường phát sinh từ quy định: không rõ ràng, không tương thích, không phù hợp, chậm trễ thực hiện thủ tục... Rủi ro thể chế có thể làm phá sản doanh nghiệp, phát triển không bền vững, suy giảm niềm tin và tinh thần kinh doanh.

Về tác động hạn chế sáng tạo, năng động của doanh nghiệp và nền kinh tế, thực tiễn ở nước ta đã cho thấy nhiều quy định cứng nhắc, áp đặt phương thức sản xuất kinh doanh đã tạo rào cản đổi mới, sáng tạo của doanh nghiệp, ví dụ: quy định về điều kiện kinh doanh thường yêu cầu văn phòng có diện tích tối thiểu, phải có tối thiểu máy móc, công cụ gì, công suất bao nhiêu, phù hợp với quy hoạch….

Về tác động tạo rào cản hoặc làm méo mó cạnh tranh, có thể thấy các quy định phức tạp, khó tuân thủ… vô hình trung chính là rào cản gia nhập thị trường, bảo hộ “độc quyền” và làm méo mó cạnh tranh.

Về tác động bất lợi đến doanh nghiệp vừa và nhỏ, những tác động nói trên, từ chi phí tuân thủ, rủi ro và rào cản cạnh tranh sẽ tác động ở mức độ khác nhau giữa các doanh nghiệp với quy mô, lĩnh vực hoạt động khác nhau và tạo nhiều bất lợi hơn cho doanh nghiệp vừa và nhỏ.

Như vậy, thể chế pháp luật tốt là phải giảm thiểu được tối đa các hạn chế

nêu trên. 5 đặc điểm này là 5 nhóm tiêu chí để rà soát quy định pháp luật

hiện hành và kiểm soát chất lượng quy định mới sẽ ban hành.

Cải cách thể chế là quá trình thường xuyên, liên tục không có điểm cuối cùng. Thách thức lớn nhất là hầu như tất cả cải cách trước đây đều xuất phát từ sự quyết liệt của Chính phủ, còn các bộ, ngành rất hiếm khi chủ động đề xuất cải cách, bãi bỏ điều kiện kinh doanh mà mình quản lý. Nếu Đảng, Quốc hội, Chính phủ không yêu cầu hoặc sao nhãng thì đâu là động lực cải cách thường xuyên, liên tục? Trong khi đó, có những quy định hôm nay còn hợp lý nhưng ngày sau không còn phù hợp thì rất cần bãi bỏ hoặc sửa chữa kịp thời.

Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng để quá trình này được thực hiện bền vững thì cần một cơ chế giống như vận hành bể bơi. Muốn bể tốt thì phải làm sạch nước bể, đảm bảo nguồn nước mới vào bể phải sạch và có người canh bể để kịp thời xử lý những yếu tố làm ảnh hưởng đến chất lượng bể bơi. Làm sạch nước là nâng cao chất lượng quy định hiện hành; lọc nước vào bể là kiểm soát chất lượng quy định mới ban hành; còn “người canh bể” là cơ chế, cơ quan thực hiện và duy trì động lực cải cách.

Nhiều quốc gia đã thành lập cơ quan giám sát và thúc đẩy cải cách thể chế - được coi là động lực cải cách, ví dụ: Ủy ban đặc biệt thuộc HĐBT, The Regulatory Affairs and Orders in Council Secretariat (RAOICS) – Ban thư ký HĐBT về thể chế (Canada); Ủy ban tổng thống về cải cách thể chế (Presidential Commission on Regulatory Reform), tổng thống bổ nhiệm và thủ tướng làm chủ tịch, (thành lập bởi 1 đạo luật tại Hàn Quốc); Hội đồng Chịu trách nhiệm thể chế (Panel for Regulatory Accountability) và Cơ quan quy định tốt hơn (Better Regulation Executive (BRE) tại Hàn Quốc; Văn phòng thông tin và thể chế (Office of Information and Regulatory Affairs - (OIRA), Thuộc văn phòng tổng thống, gồm 40 chuyên gia và cán bộ (Sắc lệnh của Tổng thống) tại Mỹ.

Cơ quan cải cách thể chế có 5 nhiệm vụ cơ bản. Một là kiểm soát chất lượng quy trình soạn thảo. Hai là xác định các lĩnh vực trọng tâm để nâng cao chất lượng quy định. Ba là nâng cao chất lượng quy định một cách có hệ thống. Bốn là đầu mối, phối hợp trong soạn thảo, ban hành. Năm là xây dựng bộ công cụ, hướng dẫn, hỗ trợ, đào tạo, thực tiễn mới.

Phương hướng cải cách thể chế và kiến nghị

Tôi đã nhiều lần khẳng định để phát triển kinh tế tư nhân, gốc rễ của vấn đề là cải cách thể chế. Nếu như cải cách thể chế tốt, đáp ứng đúng nhu cầu nguyện vọng của người dân và doanh nghiệp, thì đây là biện pháp cải cách rẻ nhất nhưng lại mang lại hiệu quả lớn nhất.

Cải cách thể chế xét về mặt lý thuyết là dễ nhất nhưng nếu xét về mặt thực tế sẽ có những lực cản. Thực tế cải cách thể chế của nước ta đã chứng minh là không phải có những hỗ trợ mạnh mẽ về nguồn lực thì mới tạo ra sự đột phá mà chỉ khi cải cách mạnh mẽ về thể chế mới tạo ra được đột phá.

Cải cách thể chế sẽ là biện pháp hiệu quả nhất, công bằng nhất, tốn ít chi phí nhất mà có thể làm được gọi là khả thi nhất.

Trước hết, tiếp tục coi hoàn thiện thể chế là một trụ cột quan trọng nhất trong các đột phá chiến lược hoặc có thể coi là đột phá nền tảng.

Thứ hai, văn kiện, nghị quyết của Đảng xem xét để nêu ra yêu cầu cụ thể hơn về nhiệm vụ, giải pháp cải cách, nâng cao chất lượng thể chế thúc đẩy phát triển doanh nghiệp, phản ánh 5 đặc điểm nêu trên.

Thứ ba, Chính phủ cần nghiên cứu để có hướng dẫn cụ thể để các bộ ngành, cơ quan thực hiện các nhiệm vụ, giải pháp về cải cách, nâng cao chất lượng thể chế theo yêu cầu của các nghị quyết gần đây của Đảng, Quốc hội, Chính phủ.

Các cơ quan của Quốc hội tập trung thẩm tra các tác động bất lợi đến hoạt động sản xuất kinh doanh – chi phí tuân thủ, rủi ro, hạn chế đổi mới sáng tạo, cạnh tranh không bình đẳng, tác động không cân xứng đến doanh nghiệp nhỏ và vừa.

Thứ tư, kiến nghị Chính phủ nghiên cứu để xây dựng cơ chế bền vững nhằm duy trì động lực và tính hiệu quả trong quá trình hoàn thiện thể chế pháp luật giai đoạn 2025-2030 - tham khảo kinh nghiệm về cơ quan cải cách thể chế.