TS Nguyễn Đình Cung: ‘Trọng tâm của Đổi mới lần hai là cải cách thể chế’

Trải qua 80 năm xây dựng và phát triển, đặc biệt sau gần bốn thập kỷ Đổi mới, Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng: từ một quốc gia nghèo nàn, bị chiến tranh tàn phá, nay đã vươn lên trở thành nền kinh tế năng động, hội nhập sâu rộng và có vị thế ngày càng cao trên trường quốc tế.

Tuy nhiên, trước yêu cầu phát triển mới và khát vọng trở thành nước phát triển vào năm 2045, đất nước đang đứng trước đòi hỏi phải khởi động một cuộc Đổi mới lần hai.

Về vấn đề này, phóng viên Tạp chí Đầu tư Tài chính - VietnamFinance đã có cuộc trò chuyện với TS Nguyễn Đình Cung – Nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Quản lý Kinh tế Trung ương.

- Đất nước đang sống trong những thời khắc hào hùng của Lễ kỷ niệm 80 năm ngày Quốc khánh. Vậy trong 80 năm qua đất nước ta đã đạt được những thành tựu nào, thưa ông?

TS Nguyễn Đình Cung – Nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Quản lý Kinh tế Trung ương: Trong 80 năm kể từ ngày lập nước, đặc biệt trong 4 thập kỷ Đổi mới, chúng ta đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng, có ý nghĩa lịch sử. Từ một nước nghèo nàn, lạc hậu, bị tàn phá bởi chiến tranh, bị bao vây cấm vận, Việt Nam đã trở thành một nền kinh tế mới nổi, năng động, đứng đầu khu vực ASEAN về thu hút đầu tư nước ngoài và quy mô thương mại.

Giờ đây Việt Nam đang bước vào thời điểm vàng để thực hiện cuộc Đổi mới lần hai, với trọng tâm là cải cách thể chế. Từ những chuyển động gần đây, tôi cảm nhận rõ ràng rằng một cuộc cách mạng mới - cách mạng về thể chế đã bắt đầu.

- Vì sao trọng tâm của Đổi mới này lại tập trung vào cả cách thể chế, thưa ông?

Với vấn đề cải cách thể chế, hiện nay, chúng ta có sự đồng thuận cao từ cấp cao nhất về cải cách thể chế. Tổng Bí thư đã chỉ rõ: “Thể chế là điểm nghẽn của điểm nghẽn”, yêu cầu “dứt khoát bỏ tư duy không quản được thì cấm”. Chính phủ cũng xác định rõ: “Thể chế là động lực phát triển, đầu tư cho thể chế là đầu tư cho tương lai”. Những tuyên bố ấy không chỉ mang tính định hướng mà còn là lời hiệu triệu cho một cuộc chuyển mình mạnh mẽ.

Những gì đang diễn ra không còn là những cải cách nhỏ lẻ, mà là những chuyển động mang tính chiến lược. Việc sáp nhập tỉnh thành, thu gọn bộ máy, vận hành chính quyền địa phương hai cấp, tứ trụ Nghị quyết được ban hành (Nghị quyết số 57-NQ/TW: Đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia, Nghị quyết số 59-NQ/TW: Hội nhập quốc tế trong tình hình mới, Nghị quyết số 66-NQ/TW: Đổi mới công tác xây dựng và thi hành pháp luật đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới, Nghị quyết số 68-NQ/TW: Phát triển kinh tế tư nhân) … đó là những hành động cụ thể, cho thấy quyết tâm chính trị rất cao.

Việc thực hiện rốt ráo “bộ tứ trụ cột” này là những điều kiện thuận lợi chưa từng có, là tiền đề để chính quyền địa phương và doanh nghiệp tự tin huy động tối đa nguồn lực, tận dụng mọi cơ hội đầu tư, kinh doanh, phát triển.

Đặc biệt, tôi đặc biệt chú ý đến việc hợp nhất không gian của 3 địa phương phía Nam để hình thành một siêu đô thị – trung tâm tài chính, sản xuất, logistics và đổi mới sáng tạo.

Đây không đơn thuần là sự kiện hành chính, mà là bước chuyển mình mang tính chiến lược, một đòi hỏi tất yếu của nhân dân và đất nước trong hành trình xây dựng những vùng động lực phát triển của quốc gia và khu vực, để xứng đáng với khát vọng Việt Nam hùng cường vào năm 2045 như Tổng Bí thư Tô Lâm đã nói.

- Theo ông, thể chế hiện nay đang tồn tại những vấn đề gì nghiêm trọng nhất?

Thể chế hiện nay như Tổng Bí thư đã nói là “điểm nghẽn của điểm nghẽn”. Chất lượng xây dựng, hoàn thiện pháp luật chưa đáp ứng yêu cầu thực tiễn, một số luật mới ban hành đã phải sửa đổi.

Các quy định chưa thực sự đồng bộ, còn chồng chéo, nhiều quy định còn khó khăn, cản trở việc thực thi, gây thất thoát, lãng phí các nguồn lực; chưa tạo môi trường thực sự thuận lợi để thu hút nguồn lực của các nhà đầu tư trong và ngoài nước, khơi thông nguồn lực trong dân. Thủ tục hành chính còn rườm rà. Bộ máy hành chính còn cồng kềnh, chồng lấn, chưa thực sự hiệu lực, hiệu quả quản lý…

Thể chế đó đang tạo ra hệ lụy cho môi trường đầu tư và hoạt động kinh doanh. Rào cản gia nhập thị trường quá cao, quá đắt đỏ, tốn thời gian. Với những quy định và thủ tục hiện nay khiến đa số doanh nghiệp không có năng lực làm đủ hồ sơ theo yêu cầu. Mỗi dự án đầu tư đều phải có chấp thuận chủ trương đầu tư, thực chất là giấy phép đầu tư biến tướng. Doanh nghiệp có bao nhiêu dự án thì phải xin bấy nhiêu giấy phép. Mất ít nhất 7- 10 tuần làm việc mới qua vòng đầu đối với dự án cấp tỉnh, và có thể phải đi đến vòng 2, vòng 3…

Thực tế hiện nay là doanh nghiệp chỉ được quyền kinh doanh những gì cơ quan nhà nước cho phép, chứ không phải tự do kinh doanh những gì pháp luật không cấm. Thậm chí còn tệ hơn: chỉ được làm trong phạm vi hiểu biết của cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Điều này không chỉ ngăn cản mà còn triệt tiêu phát minh, đổi mới sáng tạo. Nó tạo ra rủi ro pháp lý vô cùng lớn đối với nhà đầu tư.

- Vậy theo ông, đâu là những cải cách thể chế cấp bách nhất cần thực hiện?

Việc trước hết cần phải làm đó là dứt khoát từ bỏ tư duy không quản được thì cấm và cải cách pháp luật kinh doanh - đặc biệt là các luật liên quan đến đầu tư, xây dựng, đất đai. Cần rà soát, bãi bỏ các quy định không còn phù hợp, chuyển từ tiền kiểm sang hậu kiểm, giảm rủi ro pháp lý cho doanh nghiệp.

Đây là nơi tạo ra động lực phát triển, khơi thông nguồn lực trong dân. Nếu không tháo gỡ, nền kinh tế sẽ tiếp tục bị kìm hãm. Đầu tư tư nhân hiện đang rất yếu. Không có đầu tư thì không có tăng trưởng, không có phát triển, không có việc làm và năng lực sản xuất mới.

Tôi cũng đề xuất cần có cơ chế bảo vệ người thực thi chính sách. Công chức và doanh nghiệp cần cảm thấy yên tâm khi làm đúng, không bị hình sự hóa. Nếu không tạo ra sự an toàn pháp lý, không ai dám đổi mới, không ai dám hành động.

Ngoài ra, cần thay đổi tư duy quản lý: chuyển từ kiểm soát sang kiến tạo, từ quản lý theo quy trình sang quản lý theo mục tiêu. Luật pháp phải khuyến khích sáng tạo, chứ không phải bóp nghẹt nó.

- Vậy, nếu thực sự quyết liệt cải cách trong 20 năm tới và quá trình quyết liệt này đạt được những kết quả tích cực, thì ông có kỳ vọng gì về sự phát triển của nền kinh tế và đất nước trong những năm đó?

Chúng ta đang ở giai đoạn then chốt và tôi nghĩ rằng những nỗ lực trong giai đoạn hiện nay có ý nghĩa chiến lược, quyết định để hiện thực hóa khát vọng lớn lao của Việt Nam.

Tôi hy vọng đến dịp kỷ niệm 100 năm thành lập Đảng năm 2030, đất nước chúng ta trở thành nước đang phát triển có công nghiệp hiện đại, thu nhập trung bình cao, và đến kỷ niệm 100 năm thành lập nước, năm 2045 Việt Nam chúng ta là nước phát triển, có thu nhập cao.

Tôi cũng kỳ vọng về một Việt Nam có nền kinh tế tư nhân hùng mạnh, là động lực chính cho tăng trưởng.

Không chỉ có vài “ngôi sao”, mà có cả một hệ sinh thái doanh nghiệp năng động, sáng tạo. Một thể chế kiến tạo, nơi người dân và doanh nghiệp được làm những gì pháp luật không cấm. Quyền tự do kinh doanh phải được bảo vệ như một quyền hiến định. Một bộ máy hành chính tinh gọn, hiệu quả, không còn là nơi trú ẩn an toàn cho cán bộ yếu kém. Công chức phải là người phục vụ, không phải người kiểm soát. Và một nền kinh tế mỗi năm có tăng trưởng 8-10% và hơn thế, đủ để vươn lên nhóm nước có thu nhập cao.

Đây là điều hoàn toàn khả thi nếu chúng ta cải cách đúng và đủ. Tôi tin rằng nếu chúng ta tận dụng được thời điểm vàng này, Việt Nam sẽ bước vào một kỷ nguyên mới - không chỉ phát triển nhanh, mà còn phát triển bền vững, bao trùm và tự chủ.

Trân trọng cảm ơn ông!