Kinh tế Trung Quốc bước vào giai đoạn chuyển biến lịch sử

Quỹ đạo đảo chiều

Trong suốt 3 thập niên qua, khi Trung Quốc vươn lên thành một cường quốc kinh tế, đầu tư gần như luôn tăng đều qua từng năm. Nhưng quỹ đạo đó đang đảo chiều. Năm nay, lần đầu tiên kể từ cuối những năm 1980, đầu tư vào các tài sản cố định như nhà máy mới, hạ tầng công cộng và nhà ở được dự báo sẽ giảm, mở ra một kỷ nguyên thận trọng hơn đối với nền kinh tế lớn thứ hai thế giới.

Sự thay đổi này cũng phát đi tín hiệu rằng đầu tư vào Trung Quốc không còn là “canh bạc chắc thắng”, ngay cả khi Bắc Kinh vẫn thể hiện sự tự tin với mục tiêu tăng trưởng kinh tế khoảng 5%. Tuy nhiên, sự sụt giảm đầu tư lần này lại đặt ra nhiều câu hỏi hơn là mang đến những câu trả lời rõ ràng.

Cuộc khủng hoảng bất động sản kéo dài suốt 5 năm qua chưa có dấu hiệu kết thúc, đã làm suy yếu nghiêm trọng một trong những trụ cột quan trọng nhất của nền kinh tế.

Các chính quyền địa phương, vốn phụ thuộc lớn vào doanh thu từ đất đai, nay rơi vào tình trạng thiếu hụt ngân sách do thị trường nhà đất lao dốc, khiến họ không còn khả năng đẩy mạnh chi tiêu cho hạ tầng như trong những giai đoạn suy thoái trước đây.

Cùng lúc đó, việc Bắc Kinh siết chặt cạnh tranh không lành mạnh trong lĩnh vực sản xuất cũng làm giảm động lực đầu tư mở rộng công suất.

Theo số liệu từ tháng 1 đến tháng 10, chỉ số đầu tư tài sản cố định, thước đo tổng quát cho hoạt động đầu tư, đã giảm 1,7% so với cùng kỳ năm trước. Đà suy giảm bắt đầu từ nửa cuối năm và tăng tốc mạnh trong tháng 10, khi mức giảm lên tới hai chữ số. Các nhà phân tích cho rằng xu hướng này nhiều khả năng tiếp diễn trong tháng 11, với dữ liệu dự kiến được công bố vào đầu tuần tới.

Đáng chú ý, cả ba cấu phần chính của đầu tư gồm bất động sản, cơ sở hạ tầng và sản xuất đều đang suy giảm cùng lúc. Trong quá khứ, sự đi xuống của một lĩnh vực thường được bù đắp bằng sự gia tăng chi tiêu ở lĩnh vực khác. Việc cả ba trụ cột cùng giảm là hiện tượng hiếm gặp.

Thông thường, chính phủ Trung Quốc sẽ can thiệp bằng cách hỗ trợ thị trường bất động sản hoặc mở rộng chi tiêu hạ tầng. Nhưng năm nay, Bắc Kinh tỏ ra dè dặt hơn trong việc tung ra các biện pháp kích thích mạnh tay.

“Đây là một sự thay đổi có ý nghĩa lịch sử. Đó là một phong cách điều hành kinh tế khác trong ngắn hạn”, bà Dan Wang, Giám đốc phụ trách Trung Quốc tại Eurasia Group, nhận định.

Theo bà Wang, cách tiếp cận thận trọng này cho thấy giới lãnh đạo Trung Quốc tin tưởng vào vai trò dẫn dắt của xuất khẩu. Đây là yếu tố đã giúp nước này đạt thặng dư thương mại kỷ lục, bất chấp xu hướng bảo hộ gia tăng và những lo ngại toàn cầu về làn sóng hàng hóa giá rẻ từ Trung Quốc tràn ngập thị trường quốc tế.

Thay vì tiếp tục bơm tiền vào nền kinh tế thông qua các dự án sân bay, đường sắt cao tốc, đường cao tốc hay cầu cống, các chính quyền địa phương đang chủ động kìm hãm chi tiêu. Trong lĩnh vực bất động sản, đến nay vẫn chưa xuất hiện một gói cứu trợ toàn ngành hay một kế hoạch tổng thể nhằm khôi phục niềm tin và thúc đẩy đầu tư.

Tình trạng “khát vốn” đang bộc lộ rõ nét trong các phòng họp của China Vanke. Đây vốn là một trong những tập đoàn bất động sản lớn nhất Trung Quốc nhưng hiện đứng trước nguy cơ sụp đổ tài chính.

Không đủ khả năng trả nợ, Vanke phải dựa vào cổ đông lớn nhất là Shenzhen Metro, một doanh nghiệp nhà nước, để đáp ứng các nghĩa vụ tài chính. Tuy nhiên, tháng trước, lần đầu tiên công ty này đề nghị các trái chủ hoãn trả nợ, cho thấy sự hỗ trợ từ nhà nước có thể đã chạm ngưỡng. Một số khoản nợ lớn sẽ đến hạn trong thời gian rất gần, buộc Vanke phải tìm kiếm sự chấp thuận từ các chủ nợ để trì hoãn thanh toán.

Sự lao dốc của đầu tư cũng bắt đầu khiến giới chức Trung Quốc lo ngại. Vấn đề này đã được liệt kê là ưu tiên chính sách cho năm 2026 trong kế hoạch do nhà lãnh đạo tối cao Trung Quốc Tập Cận Bình công bố gần đây.

Những bất ổn kéo dài trong lĩnh vực bất động sản, từ tình trạng dư thừa nhà ở đến giá trị tài sản suy giảm, đang làm xói mòn niềm tin kinh doanh. Ông Chien Ting-tsai, người điều hành một công ty sản xuất kiêm phát triển bất động sản tại Chu Hải suốt hơn ba thập kỷ, cho biết khách hàng của ông hiện không còn mặn mà với việc mở rộng hoạt động. Số lượng hợp đồng thiết kế mới đã giảm mạnh.

“Một số nhà sản xuất đã đóng cửa nhà máy và đóng băng toàn bộ kế hoạch đầu tư vào cơ sở mới. Nhiều doanh nghiệp đang bán tháo tài sản cố định vì không chắc chắn về tương lai”, ông Chien, 69 tuổi, người Đài Loan và làm việc tại Trung Quốc từ những năm 1990, cho biết.

Trong khi đó, bà Pam Jiang, trợ lý bán hàng tại Fashiontex International Limited, một công ty dệt may có khoảng 150 nhân viên tại tỉnh Giang Tô, cho biết ngành dệt may trong nước đang thu hẹp đầu tư vào cơ sở vật chất. “Ngành dệt may ở Trung Quốc về cơ bản đang trì trệ và thu hẹp quy mô”, bà Jiang cho hay.

Theo bà Jiang, chi phí lao động gia tăng cùng với sự bất định về thuế quan là những nguyên nhân chính khiến đầu tư suy giảm. Thay vì mở rộng trong nước, nhiều doanh nghiệp dệt may Trung Quốc đang chuyển dòng vốn ra nước ngoài.

Siết cuộc “chạy đua xuống đáy”

Sự chững lại của đầu tư trong lĩnh vực sản xuất diễn ra song song với chiến dịch của chính phủ nhằm chống lại hiện tượng “chạy đua xuống đáy” – thuật ngữ chỉ cuộc cạnh tranh khốc liệt, nơi các doanh nghiệp lao vào cuộc chiến giá cả làm xói mòn lợi nhuận để giành thị phần.

Trong nhiều năm, các chính quyền địa phương đã tiếp tay cho xu hướng này bằng các ưu đãi nhằm nuôi dưỡng “nhà vô địch” địa phương, dẫn đến tình trạng dư thừa năng lực sản xuất. Tuy nhiên, nỗ lực kiềm chế cạnh tranh độc hại từ Bắc Kinh dường như cũng khiến chính quyền địa phương dè dặt hơn trong việc rót vốn vào sản xuất.

Ông Jeremy Smith, chuyên gia phân tích tại Rhodium Group, cho rằng các địa phương đang làm theo tín hiệu từ trung ương. Theo ông, đầu tư tài sản cố định đã giảm tại hầu hết các tỉnh và thành phố cấp tỉnh của Trung Quốc kể từ tháng 5.

Rhodium ước tính hoạt động đầu tư của Trung Quốc nhiều khả năng đã giảm trong cả năm 2023 và 2024, dựa trên các chỉ báo khác như tăng trưởng tín dụng. Chủ yếu do đầu tư chậm lại, tổ chức này cho rằng tăng trưởng kinh tế Trung Quốc năm ngoái chỉ đạt 2,4–2,8%, thấp hơn đáng kể so với con số 5% chính thức.

“Đầu tư suy giảm đang trở thành trạng thái bình thường hơn là ngoại lệ", ông Smith nhận xét.

Trong khi Bắc Kinh vẫn nỗ lực duy trì hình ảnh về một nền kinh tế kiên cường, họ đồng thời muốn chứng minh rằng mình đang kiểm soát được sự cạnh tranh gây tổn hại trong nhiều ngành công nghiệp. Tuy vậy, sự suy thoái đầu tư vẫn là tín hiệu không mấy tích cực, bởi đầu tư chiếm tỷ trọng lớn trong GDP.

Điều gây bối rối cho các nhà kinh tế là thước đo đầu tư rộng hơn mà Trung Quốc sử dụng để tính GDP lại tăng trong quý III, bất chấp sự sụt giảm mạnh của đầu tư tài sản cố định.

Trong một báo cáo công bố tháng 11, Goldman Sachs cho rằng sự sụt giảm đầu tư đã bị “phóng đại”, chủ yếu phản ánh việc điều chỉnh thống kê đối với các dữ liệu trước đó bị báo cáo quá mức, chứ không hoàn toàn là sự chậm lại thực chất.

Trong khi đó, Cục Thống kê Quốc gia Trung Quốc lý giải rằng môi trường bên ngoài phức tạp và cạnh tranh nội địa khốc liệt đã làm giảm lợi nhuận đầu tư, kéo theo sự suy giảm trong quyết định rót vốn của doanh nghiệp.

Dù vậy, giới chức Trung Quốc nhấn mạnh rằng đầu tư vào các lĩnh vực công nghệ cao như năng lượng xanh và hàng không vũ trụ vẫn đang tăng nhanh, cho thấy tổng đầu tư không chỉ chậm lại mà còn đang được “tối ưu hóa”. Truyền thông nhà nước khẳng định Trung Quốc đã bước vào một giai đoạn phát triển mới, chất lượng cao hơn, đồng thời bác bỏ những luận điểm cho rằng nền kinh tế nước này đang rơi vào khủng hoảng.