Nghị quyết tạo 'luật chơi' mới: 'Mở sân' cho tư nhân, cắt dần độc quyền của EVN

Bộ Chính trị vừa ban hành Nghị quyết 70-NQ/TW (Nghị quyết 70) về bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050. Đây là dấu mốc quan trọng, vừa bảo đảm cung ứng đủ điện cho phát triển kinh tế, vừa hiện thực hóa cam kết Net Zero.

Cải cách thị trường điện sâu rộng hơn

Chuyên gia kinh tế, PGS.TS Ngô Trí Long cho rằng, điểm mới quan trọng nhất của Nghị quyết 70 là chuyển trọng tâm từ “định hướng phát triển” như ở Nghị quyết 55 sang “bảo đảm an ninh năng lượng với các chỉ tiêu ràng buộc cụ thể và công cụ thực thi rõ ràng”. Đồng thời, Nghị quyết cũng đẩy mạnh cải cách thị trường điện đến tận khâu bán lẻ. Cụ thể có thể thấy ở 6 khía cạnh nổi bật như:

Thứ nhất, là về chỉ tiêu bắt buộc và công cụ thực thi. Nghị quyết 70 lần đầu tiên quy định chỉ tiêu tiết kiệm năng lượng bắt buộc theo từng ngành, địa phương, đặt mục tiêu tiết kiệm 8 - 10% và giảm phát thải 15 - 35% so với kịch bản thông thường đến năm 2030. Đồng thời, Nghị quyết bổ sung các công cụ: chuẩn hiệu suất cho thiết bị, phương tiện, tòa nhà; nghiên cứu áp dụng thuế carbon và thị trường tín chỉ carbon (kết nối quốc tế); thúc đẩy công nghệ thu giữ, sử dụng và lưu trữ carbon (CCUS). Trong khi đó, Nghị quyết 55 chỉ dừng ở mức định hướng tiết kiệm 7% và gắn với chiến lược khí hậu, chưa có cơ chế ràng buộc theo ngành/địa phương hay công cụ giá carbon.

Thứ hai là cải cách thị trường điện sâu hơn. Nghị quyết 70 yêu cầu triển khai hiệu quả cơ chế mua bán điện trực tiếp (DPPA), tăng quyền lựa chọn đơn vị bán lẻ điện cho khách hàng, tách bạch khâu bán lẻ, cải cách giá truyền tải để thu hút tư nhân. Đồng thời khuyến khích đầu tư tư nhân vào hệ thống lưu trữ (pin), kho LNG, kho xăng dầu. Nghị quyết 55 cũng đặt mục tiêu thị trường cạnh tranh, xóa độc quyền nhưng chưa mở rộng đến quyền chọn nhà cung cấp cho người dùng.

Thứ ba là điều chỉnh mạnh mục tiêu định lượng đến 2030. Theo đó, tỷ trọng năng lượng tái tạo (NLTT) trong tổng cung sơ cấp chiếm 25-30% (Nghị quyết 55 là 15-20%); tổng công suất nguồn điện 183-236 GW (Nghị quyết 55 là 125-130 GW); sản lượng điện 560-624 tỷ kWh (Nghị quyết 55 là 550-600); mục tiêu độ tin cậy và tiếp cận điện Top 3 ASEAN (Nghị quyết 55 là Top 4). Những chỉ tiêu này cao hơn nhiều, phản ánh yêu cầu bảo đảm đủ điện cho giai đoạn tăng trưởng cao.

Thứ tư là khởi động lại điện hạt nhân. Nghị quyết 70 yêu cầu sớm triển khai các dự án Ninh Thuận 1 và 2, dự kiến vận hành vào năm 2030-2035, đồng thời nghiên cứu phát triển lò phản ứng mô-đun nhỏ (SMR), Nghị quyết 55 không đưa ra cam kết cụ thể về điện hạt nhân.

Thứ năm là về chiến lược dự trữ và lưu trữ năng lượng. Ngoài mục tiêu dự trữ xăng dầu 90 ngày nhập ròng (đã có trong Nghị quyết 55), Nghị quyết 70 bổ sung chiến lược dự trữ năng lượng quốc gia, đầu tư hệ thống pin lưu trữ quy mô lớn và phát triển các trung tâm LNG.

Thứ sáu là về đào tạo nhân lực và phát triển công nghệ: Nghị quyết 70 đặt mục tiêu đào tạo 25.000-35.000 kỹ sư, chuyên gia năng lượng, đặc biệt trong lĩnh vực hạt nhân và NLTT. Đây là điểm mới chưa từng được lượng hóa trong Nghị quyết 55.

Có thể nói, Nghị quyết 70 được coi là bước ngoặt thể chế nhằm vừa bảo đảm đủ điện, vừa giảm phát thải, đồng thời gia tăng sức chống chịu của hệ thống năng lượng quốc gia trong thập kỷ tới.

TS Nguyễn Quốc Việt - Chuyên gia kinh tế, giảng viên Trường Đại học Kinh tế (Đại học Quốc gia Hà Nội) nhận định, điểm mới nổi bật của Nghị quyết 70 là sự quyết liệt trong việc hoàn thiện thể chế, tháo gỡ các điểm nghẽn để tạo động lực phát triển năng lượng một cách bền vững, nhất là với các nguồn năng lượng mới. Đồng thời, nghị quyết nhấn mạnh yêu cầu hoàn thiện tái cơ cấu ngành điện theo lộ trình thị trường cạnh tranh đã được khởi động trong một thập kỷ qua.

Theo ông Việt, cải cách thể chế để thúc đẩy sự tham gia của khu vực tư nhân được coi là điểm đột phá, phù hợp với tinh thần Nghị quyết 68 về vai trò trọng tâm của kinh tế tư nhân trong phát triển kinh tế. Nghị quyết 70 khẳng định nguyên tắc không phân biệt đối xử, bảo đảm bình đẳng giữa các thành phần tham gia thị trường, đồng thời khuyến khích, tạo thuận lợi cho khu vực tư nhân tham gia mạnh mẽ hơn vào phát triển năng lượng.

"Đáng chú ý, bên cạnh việc phát triển thị trường nguồn điện và bán buôn, Nghị quyết 70 còn đặt ra định hướng nghiên cứu, từng bước xã hội hóa khâu truyền tải, phân phối và bán lẻ điện. Đây là vấn đề được nhiều người quan tâm", TS Nguyễn Quốc Việt nhìn nhận.

Hiện nay, EVN không còn độc quyền nguồn điện khi nhiều doanh nghiệp tư nhân, BOT và vốn nước ngoài đã tham gia, song ở khâu truyền tải và bán lẻ, EVN vẫn chi phối. Vì vậy, việc mở cơ chế cho doanh nghiệp tư nhân tham gia theo lộ trình sẽ giúp giảm dần độc quyền, tăng tính minh bạch về giá và chất lượng dịch vụ.

"Khi thị trường bán lẻ điện được mở rộng, lợi ích lớn nhất sẽ thuộc về người tiêu dùng. Nhiều nhà cung cấp cạnh tranh sẽ xóa bỏ tình trạng bù chéo giá điện, làm giá phản ánh đúng chi phí, đồng thời mang lại dịch vụ đa dạng và chuyên biệt hơn, chẳng hạn các gói sản phẩm điện xanh phục vụ nhu cầu sản xuất, tiêu dùng bền vững - đặc biệt với doanh nghiệp chế biến xuất khẩu", ông Việt dẫn chứng.

Ngoài ra, các cơ chế như hợp đồng mua bán điện trực tiếp (PPA) giữa khách hàng lớn và nhà phát điện cũng sẽ phối hợp với thị trường bán lẻ, gia tăng lựa chọn cho người dùng trong bối cảnh Việt Nam cam kết Net Zero vào năm 2050.

TS Việt nhấn mạnh một điểm quan trọng khác là Nghị quyết 70 định hướng xây dựng thị trường năng lượng tự chủ, giảm phụ thuộc nhập khẩu. Điều này được cụ thể hóa qua các giải pháp như phát triển điện hạt nhân, hình thành hệ sinh thái công nghiệp năng lượng toàn diện với các trung tâm năng lượng quốc gia, hạ tầng truyền tải - phân phối, lưới điện thông minh, cùng với thúc đẩy các nguồn năng lượng mới như hydrogen và amoniac xanh.

Ưu tiên hàng đầu là hoàn thiện khung pháp lý và thể chế

Theo TS Ngô Đức Lâm - Nguyên Phó Viện trưởng Viện Năng lượng (Bộ Công Thương), Nghị quyết 70 của Bộ Chính trị đã tạo nền tảng quan trọng để bảo đảm an ninh năng lượng trong giai đoạn tới đồng thời đi thẳng vào những vấn đề thiết thực, cấp bách của ngành.

Ông cho rằng thực tiễn thời gian qua cho thấy nhiều dự án năng lượng bị chậm tiến độ, nhiều chỉ tiêu chưa đạt, nguyên nhân lớn là do cơ chế quản lý còn bất cập. Nếu tiếp tục vận hành theo cách cũ, khó có thể bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia.

“Nghị quyết 70 xác định rõ phải thực hiện cơ chế thị trường một cách thực chất, chấm dứt tình trạng hình thức, thiếu minh bạch và còn mang nặng tính độc quyền. Điểm then chốt là phải đưa vào chế độ giá điện không còn bù chéo, kinh doanh phải minh bạch và phản ánh đúng chi phí. Đồng thời, thị trường điện phải đa dạng hóa chủ thể tham gia, bảo đảm sự công bằng và đồng bộ trên tất cả khâu, trong đó doanh nghiệp tư nhân được quyền tham gia bình đẳng”, ông phân tích.

Để hiện thực hóa Nghị quyết 70, theo TS Việt, ưu tiên hàng đầu là hoàn thiện khung pháp lý và thể chế. Đây được coi là “điểm nghẽn của mọi điểm nghẽn”, khi sự thiếu rõ ràng đang khiến nhiều dự án năng lượng mới, đặc biệt là năng lượng tái tạo, bị chậm trễ. Điển hình là quá trình chuyển tiếp từ cơ chế FIT sang cơ chế mới còn nhiều lúng túng.

"Điều quan trọng là phải hoàn thiện thể chế mới cho phù hợp, tuy nhiên, cần có bước đi thí điểm để tránh những tác động tiêu cực đến các lĩnh vực liên quan. Bên cạnh đó, để đạt mục tiêu tự chủ năng lượng và phát triển các nguồn năng lượng mới, cần xây dựng cơ chế huy động đầu tư, nhất là sự phối hợp giữa Nhà nước, tư nhân và nước ngoài", ông nói.

Theo ông Việt, nhu cầu vốn cho các dự án năng lượng mới là rất lớn, trong khi khả năng tự chủ vốn còn hạn chế. Do đó, mô hình hợp tác công - tư (PPP) phải được thiết kế minh bạch, thuận lợi hơn để thu hút các bên tham gia. Về dài hạn, cần thúc đẩy nghiên cứu và phát triển (R&D), ứng dụng khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo nhằm gia tăng năng lực cạnh tranh.

Theo TS Ngô Đức Lâm - nguyên Phó Viện trưởng Viện Năng lượng (Bộ Công Thương) - điều cơ bản nhất là phải xác định lại cơ chế thị trường điện để có cơ sở giám sát và vận hành hiệu quả. Một thị trường điện thực chất phải đồng bộ trên tất cả khâu, bảo đảm các nhà đầu tư được tham gia bình đẳng từ phát điện, mua buôn, truyền tải, phân phối đến bán lẻ.

“Bên cạnh đó, cơ chế cạnh tranh phải bảo đảm công bằng, minh bạch. Giá điện bình quân cần được tính toán rõ ràng, phản ánh đúng chi phí sản xuất. Khi chi phí đầu vào tăng thì giá điện có thể tăng, nhưng khi chi phí giảm thì giá cũng phải điều chỉnh giảm tương ứng. Đây mới là cơ chế thị trường đúng nghĩa”, ông nhấn mạnh.

Theo ông, để cụ thể hóa tinh thần của Nghị quyết 70, các nguyên tắc thị trường cần được thể chế hóa bằng luật, có tính ràng buộc để thực hiện, tránh tình trạng chính sách chỉ dừng ở chủ trương. Đồng thời, ngành điện cũng cần cải tổ mạnh mẽ về bộ máy nhằm đáp ứng nhu cầu mới của nền kinh tế.

"Hiện nay, nhiều doanh nghiệp xuất khẩu mong muốn được mua điện sạch để đáp ứng yêu cầu của các thị trường nhập khẩu, sẵn sàng trả giá cao hơn, nhưng cơ chế hiện hành chưa cho phép họ lựa chọn nhà cung cấp", ông nhìn nhận.