Sân chơi tài sản số: Không thiếu người chơi, chỉ thiếu người dẫn đường

Mức độ hiểu biết thấp

Dù không còn xa lạ với giới đầu tư toàn cầu, tài sản số vẫn chưa từng được xem là kênh đầu tư chính thống tại Việt Nam trong suốt một thời gian dài. Thị trường này tồn tại âm thầm trong vùng xám pháp lý, khiến không ít người bất ngờ khi Việt Nam lại nằm trong nhóm dẫn đầu thế giới về khối lượng giao dịch tài sản số. Một phần lý do đến từ cơ cấu dân số trẻ, cởi mở với công nghệ và nhanh nhạy với xu hướng mới. Tuy nhiên, mức độ hiểu biết về tài sản số vẫn chưa theo kịp tốc độ tiếp cận.

Trao đổi với Tạp chí Đầu tư Tài chính - VietnamFinance, ông Jack Nguyễn, Giám đốc Quỹ đầu tư BlockBase, cho biết một số cuộc khảo sát cho thấy mức độ hiểu biết của người Việt về tài sản số hiện chỉ đạt trung bình thấp. Việc thiếu vắng các kênh đầu tư mạo hiểm chính thống khiến nhà đầu tư dễ bị hấp dẫn bởi những lời hứa hẹn lợi nhuận cao từ các mô hình thiếu minh bạch, thậm chí tạo điều kiện cho các hội nhóm lừa đảo hoạt động, lợi dụng lòng tham và sự thiếu tỉnh táo của nhà đầu tư để chiếm đoạt vốn, dẫn đến không ít vụ việc đáng tiếc.

Gốc rễ của vấn đề, theo ông Jack Nguyễn, nằm ở khoảng trống giáo dục tài chính trong xã hội. Dù hệ thống trường đại học đã đào tạo chuyên ngành tài chính, sinh viên sau khi ra trường chủ yếu dùng kiến thức để hành nghề, trong khi ứng dụng vào đời sống tài chính cá nhân lại rất hạn chế. Ngoài nhà trường, giáo dục tài chính trong gia đình gần như không tồn tại; trẻ em ít được dạy về cách sử dụng và quản lý tiền bạc, tạo ra một thế hệ lớn lên với nhận thức mơ hồ về tài chính.

Cùng với đó, áp lực kinh tế trong những năm gần đây khiến nhiều người trẻ không đủ khả năng tiếp cận các kênh đầu tư vốn lớn. Khi kỳ vọng làm giàu bị dồn nén, họ dễ bị cuốn theo tâm lý đám đông, đặc biệt là qua mạng xã hội. Những khuyến nghị đầu tư từ bạn bè, video của những người có ảnh hưởng (KOL) tự xưng là chuyên gia trên YouTube, TikTok, Telegram... trở thành nguồn tham khảo chính thay vì những phân tích dựa trên sự hiểu biết.

Trong khi đó, rất hiếm người nắm vững kỹ năng quản trị rủi ro, vốn là kỹ năng cao cấp trong quản lý tài chính. Thiếu đào tạo bài bản, không có kỹ năng đánh giá, nhiều người sẵn sàng rót phần lớn tiền tiết kiệm vào các mô hình đầu tư mang tính rủi ro cao. Theo ông Jack Nguyễn, các hành vi này không còn được xem là hoạt động đầu tư, mà giống như đánh bạc, thường gặp ở các nhà đầu tư mới.

Đối với lớp nhà đầu tư cũ, có thể chia lớp này thành 2 nhóm: nhà đầu tư có tiềm lực tài chính nhưng thiếu kinh nghiệm và nhà đầu tư dày dạn trải nghiệm. Nhóm đầu tiên thường tiếp cận thị trường tài sản số một cách rụt rè, cần sự hỗ trợ của các chuyên gia tư vấn hoặc tổ chức trung gian. Trong khi đó, nhóm thứ hai là những người có kiến thức sâu và kinh nghiệm đầu tư trên 10, 20 năm, thường độc lập nghiên cứu và tự ra quyết định. Tuy nhiên, dù thuộc nhóm nào, phần lớn người tham gia thị trường tài sản số vẫn là giới trẻ, với tài sản ít và thiên hướng sử dụng các sản phẩm có đòn bẩy cao, kỳ vọng mang lại lợi nhuận nhanh.

Một rào cản lớn khác khiến người Việt khó tiếp cận hiệu quả với tài sản số, theo ông Jack Nguyễn, là ngôn ngữ. Hầu hết tài liệu, khái niệm chuyên sâu và công nghệ nền tảng của lĩnh vực này đều được xây dựng bằng tiếng Anh, với hệ thống thuật ngữ kỹ thuật không dễ nắm bắt. Dù hiểu được một phần nội dung, nhiều người vẫn nhanh chóng quên kiến thức và quay về với tâm lý “đây là cơ hội kiếm tiền” thay vì một tài sản có thể tích lũy và quản lý dài hạn. Khi thông điệp kiếm lời lấn át thông điệp tích sản, hành vi đầu tư dễ bị lệch hướng. Nhà đầu tư không còn nỗ lực học hành bài bản, mà mặc định rằng nếu đã coi là đánh bạc thì có thắng có thua, hình thành tâm lý chấp nhận mất mát.

Đi từ gốc rễ

Trong bối cảnh tài sản số đang dần được công nhận một cách chính thống tại Việt Nam, nhu cầu nâng cao nhận thức đối với kênh đầu tư này ngày càng trở nên cấp thiết. Việc trang bị kiến thức không chỉ dành cho những nhà đầu tư đang tham gia thị trường mà còn cho cả những người chưa từng tiếp cận, nhưng có tiềm năng trở thành một phần của hệ sinh thái này trong tương lai.

Ông Jack Nguyễn cho rằng, khi nói đến giáo dục tài chính, không thể nóng vội hay kỳ vọng vào những bước nhảy vọt, mà cần phải đi từ gốc rễ đến hành vi. “Trước khi nói về tài sản số, cần phải được giáo dục về quản lý tài sản nói chung trước, vì tài sản số chỉ là một phần nhỏ trong bức tranh quản lý tài sản lớn”, ông nhấn mạnh.

Với đặc thù văn hóa của người Việt, cha mẹ thường quản lý tài chính thay con cái cho đến khi tốt nghiệp đại học. Nhiều sinh viên ra trường vẫn chưa có kỹ năng tự chủ tài chính hoặc tư duy đầu tư căn bản. Điều này khác biệt rõ rệt so với các quốc gia phương Tây, nơi trẻ em được giáo dục về tiền bạc từ rất sớm, khoảng 7 đến 10 tuổi, thông qua những bài học đơn giản về chi tiêu, tiết kiệm và giá trị của đồng tiền.

“Chúng ta vẫn thường xem tiền bạc là chuyện của người lớn, đợi đến khi con cái trưởng thành mới đề cập. Nhưng điều này hoàn toàn có thể thay đổi nếu chúng ta cởi mở hơn, bắt đầu giáo dục từ chính gia đình và đưa kiến thức tài chính vào môi trường học đường”, ông Jack Nguyễn nhận định.

Theo vị chuyên gia này, việc xây dựng khung pháp lý đầy đủ và rõ ràng sẽ mở đường cho doanh nghiệp hoạt động minh bạch và hiệu quả hơn. Khi pháp lý không còn là rào cản, doanh nghiệp mới đủ niềm tin để truyền thông rõ ràng, mạnh dạn hơn trong việc phổ biến thông tin. Khi đó, không chỉ các công ty hoạt động trong lĩnh vực tài sản số, mà cả các cơ quan quản lý, tổ chức giáo dục và hệ thống trường đại học mới có thể đồng thuận hình thành những chương trình đào tạo chính thức, đưa tài sản số trở thành một phần của giáo dục tài chính hiện đại.

Bên cạnh đó, giáo dục về tài sản số không chỉ dành riêng cho nhà đầu tư, mà phải được mở rộng đến mọi thành phần tham gia thị trường, bao gồm cả cơ quan quản lý, ngân hàng, công ty chứng khoán và các tổ chức trung gian. Tất cả đều cần được bổ sung kiến thức, được tạo động lực để học, và phải học một cách liên tục bởi đặc trưng của lĩnh vực này là thay đổi rất nhanh. Theo ông Jack Nguyễn, “kiến thức cốt lõi không khó, nhưng học để áp dụng được trong thực tế lại là một thách thức lớn”.

Giáo dục về tài sản số nên bắt đầu từ chính các định chế như cơ quan quản lý nhà nước; các tổ chức nghiên cứu, đào tạo, tư vấn chính sách; các hiệp hội chuyên ngành; các doanh nghiệp lớn có vai trò định hình thị trường... Khi các tổ chức này hiểu rõ và vận dụng được kiến thức về tài sản số, họ mới có đủ năng lực xây dựng niềm tin, hướng dẫn và cung cấp dịch vụ phù hợp. Ngược lại, nếu bản thân họ còn mơ hồ, thì rất khó để đề xuất bất kỳ giải pháp nào cho khách hàng. Trong khi đó, nhiều nhà đầu tư cá nhân tại Việt Nam đã chủ động hình thành hệ sinh thái riêng: tự mua, tự bán, tự lưu trữ và giao dịch trên các sàn quốc tế. Một nền kinh tế tài sản số đang tồn tại và vận hành gần như độc lập. Nếu muốn tích hợp hệ sinh thái ấy vào hệ thống tài chính chính thống, điều cần thiết là một cây cầu kết nối đủ rõ ràng và hiệu quả.

Hiện tại, cây cầu đó vẫn chưa được xác lập một cách vững chắc. Khi các định chế chưa thực sự cởi mở, việc tích hợp vẫn chỉ là ý tưởng trên giấy. Do đó, theo ông Jack Nguyễn, Nhà nước cần là lực lượng đi đầu trong việc học và xây dựng hiểu biết về tài sản số; sau đó là các định chế tài chính; cuối cùng mới đến việc phổ cập kiến thức cho nhà đầu tư cá nhân.