Biến tín chỉ carbon rừng thành tiền: Loay hoay ở vạch xuất phát

Tiềm năng kinh tế xanh còn bỏ ngỏ

Tại Hội thảo quốc tế "Thị trường carbon: Kinh nghiệm quốc tế và khuyến nghị cho Việt Nam" do Trường Đại học Luật TP. HCM tổ chức, PGS.TS Nguyễn Ngọc Hà, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Sáng tạo (Trường Đại học Ngoại thương) cho biết Việt Nam hiện có khoảng 15 triệu ha rừng, với tiềm năng hấp thụ và lưu trữ carbon ước tính tạo ra từ 40 đến 70 triệu tín chỉ carbon trong giai đoạn 2021–2030. Nếu được định giá và giao dịch hiệu quả, số tín chỉ này có thể mang lại nguồn thu hàng chục nghìn tỷ đồng.

Dù đã ghi nhận một số tiến triển – như việc chuyển nhượng thành công 10,3 triệu tấn CO2 giảm phát thải cho Ngân hàng Thế giới vào năm 2024 – thị trường carbon rừng tại Việt Nam vẫn ở giai đoạn khởi đầu. Những rào cản lớn bao gồm: khung pháp lý chưa hoàn thiện, thiếu cơ chế xác lập quyền sở hữu tín chỉ carbon, hệ thống đo lường–báo cáo–xác minh (MRV) còn yếu, và mức độ phụ thuộc cao vào hỗ trợ quốc tế trong các giao dịch thử nghiệm.

Một vấn đề đáng chú ý là khái niệm "tín chỉ carbon rừng" hiện vẫn chưa được thống nhất, dẫn đến khó khăn trong quản lý và triển khai. Ngoài ra, cơ chế thị trường nếu không được giám sát chặt chẽ có thể bị lợi dụng như công cụ "bù đắp" hơn là cắt giảm thực chất. Một số doanh nghiệp được cho là đặt ra các mục tiêu phát thải thấp mang tính hình thức nhằm đạt chứng nhận xanh, trong khi phía cung cấp tín chỉ – thông qua các dự án trồng rừng – có xu hướng sử dụng các loài cây không phù hợp với sinh thái bản địa hoặc trồng đơn loài, làm suy giảm chất lượng hệ sinh thái và tiềm năng hấp thụ carbon lâu dài.

Những yếu tố này đặt ra yêu cầu cấp thiết cho việc xây dựng một thị trường carbon rừng minh bạch, hiệu quả và gắn với lợi ích bền vững của cả môi trường lẫn cộng đồng. Việc hoàn thiện cơ sở pháp lý, chuẩn hóa định nghĩa và phương pháp MRV, cũng như tăng cường vai trò giám sát độc lập sẽ là những bước đi cần thiết để Việt Nam tham gia sâu hơn vào thị trường carbon toàn cầu trong tương lai.

Theo ThS. Lê Thị Thanh Thanh (Trường Đại học Yersin Đà Lạt), hầu hết các chương trình chuyển nhượng tín chỉ carbon rừng hiện nay đều mang tính hỗ trợ có điều kiện, chưa ghi nhận được trường hợp giao dịch thành công thực sự, cả ở thị trường trong nước lẫn quốc tế. Nguyên nhân chủ yếu xuất phát từ việc Việt Nam chưa công bố quy hoạch giảm phát thải cụ thể, cũng như chưa xác định rõ diện tích rừng nào sẽ tham gia thực hiện cam kết quốc gia tự nguyện (NDC). Dù sở hữu diện tích rừng lớn, tiềm năng hấp thụ carbon cao, nhưng Việt Nam vẫn chưa thể tận dụng hiệu quả nguồn lực này cho giao dịch tín chỉ carbon.

Một rào cản lớn khác, theo bà Thanh, là pháp luật hiện hành chưa làm rõ bản chất pháp lý của tín chỉ carbon – liệu đây là tài sản, quyền tài chính hay chỉ là một đơn vị đo lường môi trường. Vì carbon là khí vô hình, việc định nghĩa và công nhận quyền sở hữu tín chỉ carbon gặp nhiều tranh cãi, dẫn đến tình trạng tham gia thị trường nhưng chưa thể xác lập giá trị giao dịch hoặc thu về lợi ích cụ thể.

Ngoài ra, theo bà Thanh, Việt Nam hiện chưa có quy định rõ ràng về việc sử dụng nguồn thu từ việc bán tín chỉ carbon: liệu các khoản thu này có được phân bổ trực tiếp cho các hoạt động bảo vệ và phát triển rừng hay sẽ đi vào ngân sách chung. Việc thiếu minh bạch trong cơ chế tài chính càng khiến thị trường tín chỉ carbon trở nên khó tiếp cận với các bên liên quan, đặc biệt là các cộng đồng địa phương và chủ rừng.

Tại hội thảo diễn ra trước đó, TS. Lương Quang Huy, Trưởng phòng Giảm nhẹ phát thải khí nhà kính và Bảo vệ tầng ô-zôn (Cục Biến đổi Khí hậu, Bộ Tài nguyên và Môi trường) cũng cho biết Việt Nam đang xây dựng hệ thống quy định pháp lý và kỹ thuật nhằm từng bước thiết lập thị trường carbon trong nước. Tuy nhiên, ông Huy lưu ý rằng thị trường carbon không nên bị hiểu sai là nơi tạo ra lợi nhuận đơn thuần thông qua giao dịch “mua – bán”, mà mục tiêu cốt lõi phải là giảm phát thải khí nhà kính một cách hiệu quả và minh bạch. Trong đó, các cơ chế linh hoạt như thị trường tuân thủ và thị trường tự nguyện là công cụ để doanh nghiệp tối ưu chi phí cắt giảm phát thải, phù hợp với lộ trình chuyển đổi xanh.

Yêu cầu cấp thiết về định nghĩa thống nhất, hệ thống pháp lý

Ông Huy cũng cho biết tín chỉ carbon từ rừng hiện mới chỉ được giao dịch trong khuôn khổ thị trường tự nguyện, chủ yếu với các tổ chức quốc tế. Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết về việc tái đầu tư nguồn thu từ các giao dịch này nhằm gia tăng giá trị môi trường và kinh tế của rừng.

Việt Nam hiện có khoảng 17 triệu ha rừng, nhưng theo ông Huy, dư địa mở rộng diện tích là rất hạn chế. Giải pháp khả thi duy nhất là làm giàu rừng hiện có – đồng nghĩa với việc nâng cao chất lượng, khả năng hấp thụ carbon và giá trị sinh thái của rừng. Tuy nhiên, quá trình này không thể tách rời khỏi chiến lược giảm phát thải tổng thể, đặc biệt trong lĩnh vực năng lượng. Việt Nam đã cam kết giảm dần điện than từ năm 2030 và tiến tới dừng hoàn toàn vào năm 2050 – một bước chuyển sẽ gây áp lực lớn lên cấu trúc năng lượng quốc gia, nhưng được coi là không thể trì hoãn nếu muốn đạt mục tiêu trung hòa carbon vào năm 2050 (Net Zero),

“Điều này sẽ tạo sức ép vô cùng lớn đến mặt bằng chung của việc tiêu thụ năng lượng và cơ cấu năng lượng của Việt Nam cũng như nền kinh tế nhưng bắt buộc phải làm”, ông Huy nói.

Hiện tại, năng lượng hóa thạch vẫn chiếm hơn 40% cơ cấu năng lượng, trong khi năng lượng tái tạo chiếm khoảng 20% và cần tăng lên mức 35–40% vào năm 2030, 65–70% vào năm 2050.

Từ góc nhìn pháp lý, PGS.TS Nguyễn Ngọc Hà nhấn mạnh sự cần thiết phải xây dựng định nghĩa thống nhất về “tín chỉ carbon rừng”. Mỗi tín chỉ cần được chứng nhận dựa trên các tiêu chí rõ ràng như quyền sở hữu đất đai, sự đồng thuận của cộng đồng địa phương, tính bền vững của hệ sinh thái và hệ thống giám sát chặt chẽ. Việc thiếu các quy định cụ thể về quyền sở hữu, cơ chế chuyển nhượng và chia sẻ lợi ích hiện là một trong những nguyên nhân chính khiến Việt Nam chưa thể hình thành thị trường carbon rừng hiệu quả.

Bối cảnh toàn cầu hiện nay cũng đang định hình lại nguyên tắc thiết kế thị trường carbon rừng, theo hướng minh bạch, công bằng và bền vững. Việc nghiên cứu khả năng áp dụng các nguyên tắc này tại Việt Nam, đặc biệt trong điều kiện thể chế và năng lực thực thi hiện tại, được xem là chìa khóa để đẩy nhanh quá trình phát triển thị trường.

Một điểm được chuyên gia lưu ý là vai trò của cộng đồng địa phương – những người trực tiếp quản lý và bảo vệ rừng. Nhiều nghiên cứu quốc tế cho thấy các cộng đồng này thường là lực lượng quản lý rừng hiệu quả nhất. Do đó, cần thiết lập cơ chế hợp tác minh bạch, có sự tham vấn, hỗ trợ tài chính – kỹ thuật cho các dự án nhỏ, cũng như đơn giản hóa quy trình giao dịch để đảm bảo khả năng tiếp cận công bằng của các nhóm yếu thế.