DN Việt đổi mới sáng tạo để vươn ra toàn cầu, nhà nước cũng cần đổi mới

Đổi mới nhưng còn khoảng cách xa với thế giới

- Kể từ khi khái niệm “đổi mới sáng tạo” được đưa vào nghị trình quốc gia, ông nhìn nhận thế nào về sự chuyển biến thật sự trong khu vực DNNVV?

Ông Đỗ Tiến Thịnh: Ngay cả khi không có sự tác động trực tiếp của chính sách nhà nước, bản thân DNNVV vẫn buộc phải đổi mới để tồn tại và đang diễn ra ở nhiều cấp độ khác nhau. Bởi cạnh tranh thị trường vốn dĩ là động lực tự nhiên của đổi mới sáng tạo. Mỗi doanh nghiệp (DN), nếu muốn đứng vững, đều phải tạo ra cái mới - từ sản phẩm, dịch vụ, đến quy trình sản xuất hay cách vận hành nội bộ.

Tuy nhiên, nếu so với thế giới thì mức độ trưởng thành của hệ sinh thái đổi mới sáng tạo ở Việt Nam vẫn còn rất khiêm tốn. Dù theo xếp hạng Chỉ số Đổi mới sáng tạo toàn cầu (GII), Việt Nam đứng thứ 44, nhưng chỉ số này phản ánh ở tầm vĩ mô. Ở cấp DN, chúng ta vẫn chưa có công cụ hay phương pháp đo lường cụ thể nào để đánh giá mức độ đổi mới thực chất.

Có thể nhìn thấy rõ điều đó qua câu hỏi: trong 10 năm qua, có bao nhiêu sản phẩm, dịch vụ của DNNVV Việt Nam vươn ra thị trường quốc tế? Bao nhiêu start-up Việt Nam thực sự “go global”? So với các quốc gia trong khu vực, con số này vẫn còn rất ít. Phần lớn DN của ta vẫn chủ yếu tập trung vào thị trường nội địa, với mức độ ứng dụng công nghệ còn hạn chế.

Trong nhiều lĩnh vực, đặc biệt là chế biến nông sản – thực phẩm, phần lớn các DNNVV vẫn đang hoạt động ở mức độ thủ công hoặc bán thủ công. Khi chưa đầu tư bài bản vào dây chuyền, công nghệ hay quy trình sản xuất hiện đại, rất khó để nói đến đổi mới sáng tạo ở quy mô sâu và rộng.

Nhìn tổng thể, có thể nói rằng đổi mới sáng tạo trong DNNVV ở Việt Nam đã và đang diễn ra, nhưng mới dừng ở mức tự thân, mang tính phản xạ sinh tồn. Nó chưa trở thành “văn hóa doanh nghiệp” hay “tư duy hệ thống”. Phần lớn lãnh đạo DN vẫn chưa hiểu rõ đổi mới sáng tạo là gì, có những mô hình, công cụ và phương thức nào để áp dụng. Vì thế, những gì họ đang làm nhiều khi chỉ là sự cải tiến tự nhiên, xuất phát từ nhu cầu cạnh tranh hàng ngày.

- Theo ông, những rào cản căn bản nào đang cản trở DNNVV Việt Nam tham gia sâu vào hệ sinh thái đổi mới sáng tạo và vươn ra thị trường quốc tế?

Ông Đỗ Tiến Thịnh: Thực tế, các DNNVV Việt Nam đang đối mặt với nhiều rào cản căn cơ, xuất phát từ nhận thức, văn hóa, nguồn lực và cơ chế chính sách.

Trước hết là nhận thức. Đổi mới sáng tạo là khái niệm còn khá mới mẻ, nhiều DN chưa hiểu rõ giá trị và cách thực hiện, thậm chí ở cấp cơ quan nhà nước, viện nghiên cứu hay trường đại học, việc vận dụng đúng khái niệm này mới chỉ được quan tâm vài năm gần đây. Trong khi đó, trên thế giới, các mô hình đổi mới sáng tạo đã được triển khai hàng thập kỷ, giúp DN huy động nguồn lực và gia tăng lợi ích kinh doanh rõ rệt.

Thứ hai là văn hóa DN. Văn hóa sáng tạo ở Việt Nam vẫn thấp so với Mỹ hay Singapore, nhiều DN vẫn duy trì tư duy an toàn, “có một cửa hàng ổn định là đủ”, thay vì mở rộng và đổi mới. Thiếu văn hóa sáng tạo, DN khó phát triển và vươn ra thị trường quốc tế.

Nguồn lực cho đổi mới sáng tạo cũng hạn chế, cả về tài chính lẫn nhân lực. Hầu như không có chương trình tài chính quốc gia hỗ trợ trực tiếp DNNVV, các chính sách hiện hành còn nhỏ giọt và không đủ sức giúp hàng triệu DN thực hiện đổi mới. Thiếu cơ chế tài trợ R&D hay bảo lãnh tín dụng cho DN siêu nhỏ khiến khả năng tồn tại và phát triển trở nên mong manh.

Bên cạnh đó, DN thiếu hỗ trợ kỹ thuật và mạng lưới chuyên gia. Khi muốn phát triển sản phẩm mới, họ khó tìm tư vấn hay kiểm định sản phẩm. Mối liên kết giữa DN – nhà nước – viện/trường vẫn yếu, DN nhỏ hiếm khi được hợp tác nghiên cứu, chuyển giao công nghệ hay đặt hàng đào tạo nhân lực phù hợp.

Hạ tầng hỗ trợ và trung tâm kết nối hiện cũng chủ yếu phục vụ DN khởi nghiệp công nghệ, trong khi DNNVV truyền thống vẫn thiếu “phòng khám DN” để tư vấn, kết nối và hỗ trợ kịp thời.

Cuối cùng, sức ép cạnh tranh toàn cầu cũng là rào cản lớn. Khi hàng rào thuế quan và kỹ thuật được gỡ bỏ, sản phẩm DNNVV phải cạnh tranh trực tiếp với ngoại nhập, trong khi năng lực sản xuất, chất lượng và đổi mới vẫn chủ yếu phục vụ thị trường nội địa, khiến họ dễ lép vế trong bối cảnh toàn cầu hóa.

Tóm lại, những rào cản lớn nhất không chỉ là “thiếu tiền” hay “thiếu công nghệ”, mà nằm ở nhận thức, văn hóa đổi mới, cơ chế hỗ trợ đồng bộ và kết nối trong toàn hệ sinh thái. Chừng nào những nền tảng này chưa được khắc phục, DNNVV Việt Nam vẫn sẽ gặp nhiều khó khăn trên hành trình vươn ra toàn cầu.

Nhà nước và chính sách dẫn dắt để SMEs “go global”

- Theo ông, bài học lớn nhất từ các nước đổi mới mạnh mẽ như Nhật Bản, Hàn Quốc, Israel, Singapore,... mà Việt Nam có thể áp dụng cho thế hệ DN công nghệ hiện nay là gì?

Ông Đỗ Tiến Thịnh: Điểm chung của các quốc gia hỗ trợ DNNVV thành công là vai trò chủ động của Nhà nước. Bên cạnh việc đơn giản hóa môi trường kinh doanh, họ liên tục rà soát và loại bỏ các điều kiện kinh doanh bất hợp lý, minh bạch hóa quy trình cấp phép để doanh nghiệp “vào dễ, ra dễ”. Một doanh nghiệp có thể thành lập nhanh, và nếu không còn phù hợp, cũng có thể giải thể dễ dàng - khác hẳn với thủ tục rườm rà hiện nay ở Việt Nam. Đây là bài học đầu tiên để khơi thông năng lực đổi mới sáng tạo trong khu vực DNNVV.

Tiếp theo là bộ máy hỗ trợ. Hàn Quốc có hẳn Bộ Doanh nghiệp nhỏ và Khởi nghiệp, Nhật Bản có cơ quan chuyên trách thuộc METI. Trong khi đó, ở Việt Nam, chức năng hỗ trợ DNNVV vẫn bị chia nhỏ giữa nhiều bộ, ngành, thiếu đầu mối thống nhất. Nếu coi DNNVV là trụ cột của nền kinh tế, cần sớm có một cơ quan chuyên trách đủ thẩm quyền và nguồn lực triển khai chương trình hỗ trợ toàn quốc.

Các nước thành công cũng xây dựng mạng lưới trung tâm hỗ trợ doanh nghiệp ở từng địa phương. Mỗi trung tâm là nơi DNNVV có thể được tư vấn kỹ thuật, đào tạo, tiếp cận chuyên gia, thuê không gian làm việc giá rẻ hoặc kết nối vốn. Việt Nam hoàn toàn có thể nhân rộng mô hình này ở cấp xã, huyện để phổ cập hỗ trợ đến từng DN nhỏ.

Chính sách tài chính cũng cần mạnh mẽ hơn. Hiện các chương trình hỗ trợ DNNVV của Việt Nam chỉ vài chục tỷ đồng - quá nhỏ so với tầm quan trọng của khu vực này. Nếu DNNVV thực sự là “xương sống” của nền kinh tế, cần hàng chục nghìn tỷ đồng đầu tư cho đào tạo, xúc tiến xuất khẩu, R&D và thử nghiệm sản phẩm.

Cùng với đó là hạ tầng công nghệ và nhân lực. Nhà nước nên phát triển hệ thống phòng thí nghiệm dùng chung để DN kiểm định, tiêu chuẩn hóa sản phẩm với chi phí thấp; đồng thời thúc đẩy các chương trình “reskill” và “upskill” để chủ DN, người lao động thích ứng với công nghệ mới như AI, dữ liệu lớn hay chuyển đổi xanh.

Một yếu tố nền tảng khác là văn hóa đổi mới. Ở các nước phát triển, người khởi nghiệp dám mạo hiểm vì có “bệ đỡ” an sinh – bảo hiểm thất nghiệp, hỗ trợ y tế, đào tạo lại. Ở Việt Nam, rủi ro thất bại vẫn khiến DN nhỏ e dè, ngại thử nghiệm cái mới.

Cuối cùng, DNNVV không thể đi một mình. Họ cần được kết nối với các tập đoàn lớn trong chuỗi cung ứng. Ở Hàn Quốc hay Nhật Bản, mỗi tập đoàn lớn kéo theo hàng trăm DN nhỏ cùng phát triển. Nếu các tập đoàn Việt như Viettel, PVN, Vingroup chủ động mở quỹ đầu tư, đặt hàng hoặc ươm tạo DN nhỏ tiềm năng, khu vực DNNVV sẽ có bước nhảy vọt.

Tóm lại, để DNNVV Việt Nam “go global”, Nhà nước cần tạo môi trường thông thoáng, bộ máy hỗ trợ đủ mạnh, chính sách tài chính và hạ tầng phù hợp; còn DN phải chủ động học hỏi, đổi mới và liên kết. Khi “có tướng, có quân, có trận địa”, làn sóng doanh nghiệp Việt vươn ra toàn cầu hoàn toàn có thể hình thành.

- Theo ông, cần những giải pháp cụ thể nào để kết nối DNNVV với các viện, trường, quỹ đầu tư và thị trường quốc tế – giúp họ giảm chi phí đổi mới, rủi ro thử nghiệm?

Ông Đỗ Tiến Thịnh: Trước hết, cần một chương trình quốc gia hỗ trợ DNNVV có quy mô đủ lớn và cơ chế linh hoạt. Nhà nước nên xác định rõ tiêu chí: nếu doanh nghiệp đáp ứng các yêu cầu như đổi mới công nghệ, phát triển sản phẩm mới hoặc có tiềm năng xuất khẩu, sẽ được tài trợ một phần chi phí nghiên cứu, thử nghiệm hoặc kiểm định.

Đồng thời, cần tháo gỡ cơ chế để trường đại học, viện nghiên cứu có thể trực tiếp hợp tác với doanh nghiệp. Nguồn kinh phí hỗ trợ có thể chuyển cho trường – nơi cung cấp dịch vụ phòng thí nghiệm, kiểm định, mô phỏng – hoặc chuyển thẳng cho doanh nghiệp để chi trả. Cơ chế tài chính phải đơn giản và dễ tiếp cận, tránh khiến doanh nghiệp nhỏ nản lòng vì thủ tục.

Ví dụ, một doanh nghiệp nội thất muốn phát triển vật liệu chống mối mọt cần phòng lab kiểm định độ cứng, độ bền, độ dẻo, nhưng hiện chi phí cao hoặc không có nơi đáp ứng. Hay doanh nghiệp bán dẫn chỉ vài người muốn kiểm thử vi mạch cũng khó có điều kiện đầu tư thiết bị riêng. Vì vậy, xây dựng hệ thống phòng lab ứng dụng dùng chung theo ngành – có tài trợ một phần chi phí – sẽ giúp doanh nghiệp mạnh dạn đổi mới hơn.

Cơ chế tài trợ có thể cụ thể hóa: nếu doanh nghiệp đáp ứng tiêu chí, Nhà nước hỗ trợ 50% chi phí sử dụng phòng lab, tư vấn kỹ thuật hoặc thử nghiệm sản phẩm. Mô hình này có thể mở rộng cho các lĩnh vực công nghệ cao, nông nghiệp hay công nghiệp chế biến.

Để chương trình vận hành hiệu quả, bộ máy thực thi phải tinh gọn và thông suốt. Thực tế, nhiều doanh nghiệp từng phản ánh thủ tục hỗ trợ trước đây quá rườm rà, hồ sơ phức tạp, thời gian kéo dài trong khi số tiền nhận được không đáng kể. Cần đơn giản hóa quy trình, giao quyền cho các trung tâm hỗ trợ địa phương và công khai minh bạch tiêu chí tài trợ.

Cuối cùng, nên xây dựng mạng lưới chuyên gia quốc gia cho DNNVV, chia theo lĩnh vực: pháp lý, tài chính, công nghệ, xuất khẩu, chuyển đổi số… để doanh nghiệp dễ dàng tìm kiếm tư vấn phù hợp. Mô hình này đã được Hàn Quốc, Nhật Bản, Singapore áp dụng thành công, giúp doanh nghiệp nhỏ luôn có chỗ dựa về tri thức và công nghệ.

Tóm lại, kết nối doanh nghiệp – viện trường – quỹ đầu tư – thị trường không thể chỉ là lời kêu gọi. Cần có chính sách tài trợ rõ ràng, phòng lab ứng dụng mở cửa, cơ chế tài chính linh hoạt và mạng lưới chuyên gia minh bạch. Khi đó, DNNVV mới thực sự có cơ hội đổi mới mà không bị “ngợp” vì chi phí và rủi ro thử nghiệm.

- Trong bối cảnh cạnh tranh công nghệ toàn cầu, đặc biệt với trụ cột AI và chuyển đổi kép số - xanh, Việt Nam có lợi thế và “ngách chiến lược” nào để DNNVV phát triển sản phẩm make-in-Vietnam hướng ra thị trường quốc tế, thưa ông?

Ông Đỗ Tiến Thịnh: Công nghệ mới, đặc biệt là trí tuệ nhân tạo (AI), đang mở ra cơ hội giúp DNNVV cắt giảm chi phí và nâng cao hiệu quả vận hành. Từ marketing, chăm sóc khách hàng đến quản lý quy trình, AI cho phép doanh nghiệp tự động hóa, phản hồi nhanh và cá nhân hóa trải nghiệm, qua đó hoàn thiện sản phẩm nhanh hơn và sát nhu cầu hơn.

Việt Nam sở hữu lợi thế đặc biệt với vô số “bài toán bản địa” còn bỏ ngỏ – từ xử lý rác thải, nông nghiệp hữu cơ, quản lý đô thị đến chăm sóc sức khỏe. Mỗi vấn đề đều có thể trở thành một hướng đổi mới sáng tạo. Chẳng hạn, thay vì thuê nhân công thu gom rác, doanh nghiệp có thể phát triển thiết bị tự động hoặc vật liệu sinh học phục vụ tái chế.

Song song đó, các xu hướng lớn như chuyển đổi dân số và năng lượng mở ra những thị trường mới: dịch vụ chăm sóc người cao tuổi, năng lượng sinh học, vật liệu tái chế, phân bón hữu cơ... Đây là “sân chơi” phù hợp cho các SME năng động, linh hoạt và am hiểu địa phương.

Để “go global”, con đường khả thi nhất là tham gia chuỗi giá trị toàn cầu qua sản phẩm phụ trợ hoặc dịch vụ chuyên biệt. Doanh nghiệp cũng có thể xuất khẩu trực tiếp nếu đáp ứng tiêu chuẩn kỹ thuật, truy xuất nguồn gốc và yêu cầu môi trường. Nhiều doanh nghiệp cà phê Việt đang dần chuyển mình từ cung ứng nguyên liệu sang xây dựng thương hiệu “made-in-Vietnam” – hướng đi đòi hỏi công nghệ, chất lượng và câu chuyện riêng.

Ngoài ra, các nền tảng thương mại điện tử quốc tế như Amazon, Alibaba hay Etsy đang trở thành cánh cửa mới giúp SME tiếp cận khách hàng toàn cầu với chi phí thấp hơn.

Tóm lại, cơ hội của SME Việt Nam nằm ở việc giải quyết các bài toán nội địa bằng công nghệ, phát triển sản phẩm xanh – số hóa – chi phí thấp, rồi mở rộng ra quốc tế qua kênh số. Thành công chỉ đến với những doanh nghiệp đủ năng lực học hỏi, đổi mới và bắt nhịp xu hướng toàn cầu.

- Theo ông, nhà nước nên ưu tiên các chính sách “điểm” nào để những DN lớn dẫn dắt và đặt hàng SMEs để giúp khu vực này lớn lên?

Ông Đỗ Tiến Thịnh: Doanh nghiệp nhà nước (DNNN) vừa phải vận hành theo cơ chế thị trường, vừa cần “bàn tay” định hướng của Nhà nước – đó cũng là lý do cho sự tồn tại của họ. Tuy nhiên, để DNNN thực sự phát huy vai trò dẫn dắt, cần đồng thời “cởi trói” về cơ chế.

Hiện phần lớn DNNN vẫn hoạt động đơn ngành – điện lực chỉ làm điện, dệt may chỉ làm dệt may. Đã đến lúc nên cho phép họ mở rộng đầu tư ở mức hợp lý, đặc biệt là được mua lại các start-up có liên quan đến hệ sinh thái của mình.

Bên cạnh đó, DNNN cần được phép lập quỹ đầu tư mạo hiểm thay vì chỉ giới hạn ở quỹ phát triển hay quỹ công nghệ. Khi đó, họ có thể chủ động tìm kiếm và đầu tư vào các start-up phù hợp với chuỗi giá trị, thúc đẩy đổi mới sáng tạo trong nước.

Cơ chế đánh giá hiệu quả đầu tư cũng cần thay đổi. Nếu DNNN đầu tư vào dự án rủi ro nhưng không thành công, không nên coi đó là “không hoàn thành nhiệm vụ”. Phải có quy định rõ về rủi ro đầu tư để khuyến khích tinh thần thử nghiệm.

Đặc biệt, Nhà nước nên xây dựng cơ chế đặt hàng liên kết giữa DN lớn và SMEs trong các lĩnh vực chiến lược. Ví dụ, khi phát triển ngành bán dẫn hay xây dựng hạ tầng, DN lớn có thể được yêu cầu dành một phần kinh phí (5–10%) để đặt hàng các SMEs hoặc viện, trường trong nước.

Khi những cơ chế này đi vào thực tế, văn hóa hợp tác giữa DN lớn và nhỏ sẽ hình thành tự nhiên. Vai trò của Nhà nước khi đó chỉ cần dừng ở việc định hướng, còn cộng đồng DN sẽ tự kết nối và cùng phát triển.

- Theo ông, những trung tâm như NIC có thể triển khai các chính sách hoặc giải pháp gì để hỗ trợ thiết thực cho khu vực DNNVV?

Ông Đỗ Tiến Thịnh: Thực tế, NIC hiện chưa có nguồn ngân sách từ Nhà nước – một điểm cần thay đổi, bởi đổi mới sáng tạo là lĩnh vực đòi hỏi đầu tư và chi thường xuyên đáng kể. Tuy nhiên, trong điều kiện “tự thân vận động”, trung tâm vẫn triển khai hàng loạt chương trình hỗ trợ DN theo hướng thực chất.

Trước hết là mạng lưới chuyên gia rộng khắp trong và ngoài nước, sẵn sàng tư vấn cho DNNVV về chiến lược kinh doanh, hoàn thiện sản phẩm, chuyển đổi số hay nâng cao năng lực đổi mới sáng tạo.

NIC cũng chú trọng đào tạo miễn phí cho cộng đồng DN, với khoảng 40.000 lượt học mỗi năm cùng sự đồng hành của các đối tác quốc tế như Google. Nội dung đào tạo tập trung vào kỹ năng quản lý dự án, marketing số và trí tuệ nhân tạo (AI). Doanh nghiệp chỉ cần đăng ký trực tuyến là có thể tham gia.

Một điểm nhấn là chương trình “AI for All” – giúp người học làm quen với các ứng dụng AI cơ bản chỉ sau 4 giờ học trực tuyến. Bên cạnh đó, NIC thường xuyên cập nhật các khóa đào tạo mới, như về địa kỹ thuật nhân tạo, nhằm bắt nhịp xu hướng công nghệ toàn cầu.

Với nhóm khởi nghiệp, NIC xây dựng hệ sinh thái ươm tạo và tăng tốc gồm không gian làm việc chung, cố vấn (mentor, coach), tư vấn mô hình kinh doanh và kết nối đầu tư. Các start-up cũng được hỗ trợ tham gia hội nghị, sự kiện xúc tiến trong và ngoài nước.

Dù còn hạn chế về nguồn lực, NIC đang dần hình thành một hệ sinh thái đổi mới sáng tạo mở, nơi các SME có thể học hỏi, thử nghiệm và kết nối – góp phần lan tỏa tinh thần sáng tạo trong cộng đồng doanh nghiệp Việt.

Trân trọng cảm ơn ông!