Đóng góp thực tế của xuất khẩu của FDI và nội địa vào GDP: Bài học trong bối cảnh mới

Trong bối cảnh thương mại toàn cầu năm 2025 đầy biến động, với các chính sách bảo hộ gia tăng và chuỗi cung ứng chịu nhiều gián đoạn, xuất khẩu tiếp tục đóng vai trò trụ cột trong chiến lược phát triển kinh tế của Việt Nam.

Với kim ngạch xuất khẩu đạt 405,53 tỷ USD trong năm 2024, Việt Nam đã củng cố vị thế là một nền kinh tế hướng ngoại. Tuy nhiên, câu hỏi trọng tâm không chỉ nằm ở quy mô xuất khẩu mà ở giá trị thực tế mà hoạt động này mang lại cho Tổng sản phẩm quốc nội (GDP). Khu vực đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI), với 71,7% kim ngạch xuất khẩu, thường được xem là động lực chính, nhưng liệu đóng góp của khu vực này có tương xứng với khu vực nội địa, vốn chỉ chiếm 28,3%?.

Một nghiên cứu gần đây đã làm sáng tỏ vấn đề, cho thấy sự tương đồng đáng ngạc nhiên về đóng góp thực tế giữa hai khu vực, đồng thời đặt ra yêu cầu cấp thiết về cải cách chính sách để tối ưu hóa lợi ích kinh tế trong bối cảnh thương mại quốc tế hiện nay.

VietnamFinance xin giới thiệu bài viết của TS. Trần Huy Tùng, Khoa Kinh tế và ThS. Trương Hoàng Diệp Hương từ Viện Ngiên cứu Khoa học ngân hàng.

Đóng góp thực tế: Vượt ra ngoài con số kim ngạch

Năm 2024, khu vực FDI ghi nhận kim ngạch xuất khẩu 290,94 tỷ USD, vượt xa con số 114,59 tỷ USD của khu vực nội địa.

Tuy nhiên, đóng góp thực tế vào GDP – đạt 476,3 tỷ USD không chỉ phụ thuộc vào quy mô mà còn vào giá trị gia tăng nội địa (DVA), tức phần giá trị được tạo ra từ các nguồn lực trong nước, cùng với nguồn thu từ thuế thu nhập doanh nghiệp dựa trên lợi nhuận xuất khẩu.

Phân tích của nhóm nghiên cứu Học viện Ngân hàng cho thấy khu vực FDI đóng góp từ 60,08 đến 74,97 tỷ USD (12,6-15,7% GDP), trong khi khu vực nội địa đạt 58,22-69,67 tỷ USD (12,2-14,6% GDP).

Dù kim ngạch xuất khẩu của FDI gấp hơn hai lần nội địa, đóng góp thực tế của hai khu vực lại gần như tương đương, phản ánh sự khác biệt đáng kể về hiệu quả kinh tế.

Sự tương đồng này bắt nguồn từ tỷ lệ DVA. Khu vực nội địa đạt tỷ lệ DVA ước tính từ 50-60% (theo OECD, 2023), nhờ khả năng tự chủ trong sản xuất, đặc biệt ở các ngành như nông nghiệp, thủy sản và chế biến nội địa.

Ngược lại, khu vực FDI chỉ đạt 20-25% DVA (theo Báo cáo của Ủy ban Kinh tế Trung Ương), do phụ thuộc lớn vào nguyên liệu nhập khẩu, dẫn đến phần giá trị gia tăng nước ngoài (FVA) chiếm ưu thế, ước tính từ 218,20 đến 232,75 tỷ USD.

Điều này cho thấy mô hình xuất khẩu gia công của FDI, dù đóng góp lớn về kim ngạch, lại hạn chế trong việc tạo giá trị thực tế cho nền kinh tế trong nước.

Thuế thu nhập: Ảnh hưởng của chính sách ưu đãi

Bên cạnh giá trị gia tăng, thuế thu nhập từ lợi nhuận xuất khẩu là nguồn đóng góp trực tiếp vào ngân sách nhà nước. Với tỷ suất lợi nhuận trước thuế của FDI đạt 5,9% (theo Tổng cục thống kê, 2023), khu vực này tạo ra 17,17 tỷ USD lợi nhuận, so với 4,58 tỷ USD của nội địa với tỷ suất 4%.

Tuy nhiên, chính sách ưu đãi thuế đã tạo ra sự chênh lệch đáng kể. FDI chỉ chịu thuế suất thực tế từ 11-13%, trong khi nội địa phải nộp mức chuẩn 20%. Kết quả, thuế thu nhập từ FDI đạt 1,89-2,23 tỷ USD (0,4% GDP), còn nội địa là 0,92 tỷ USD (0,2% GDP). Sự khác biệt này không chỉ phản ánh hiệu quả kinh tế mà còn đặt ra câu hỏi về tính cân bằng của các chính sách ưu đãi thuế trong việc tối ưu hóa nguồn thu ngân sách.

Bài học từ thương mại quốc tế

Những phát hiện trên không chỉ làm nổi bật hiệu quả kinh tế của khu vực nội địa mà còn phơi bày hạn chế của mô hình xuất khẩu FDI trong bối cảnh thương mại toàn cầu đầy biến động.

Lịch sử thương mại quốc tế cung cấp những bài học giá trị. Hàn Quốc, như được ghi nhận bởi Sturgeon và Kawakami (2011), đã thành công trong việc nâng cao tỷ lệ nội địa hóa ngành điện tử, từ đó gia tăng giá trị thực tế từ xuất khẩu. Ngược lại, các nền kinh tế phụ thuộc vào gia công thường chỉ giữ lại một phần nhỏ giá trị trong chuỗi cung ứng toàn cầu, như Gereffi (2014) đã chỉ ra.

Trong bối cảnh năm 2025, với các rủi ro từ thuế quan mới và gián đoạn chuỗi cung ứng, Việt Nam cần chuyển từ vai trò “công xưởng” sang một nền kinh tế tạo giá trị bền vững.

Việc áp dụng thuế tối thiểu toàn cầu, như được đề cập trong các nghiên cứu của Nguyễn Hoài Nam (2023) và Trần Việt Trang (2025), có thể là cơ hội để Việt Nam vừa duy trì sức hút với nhà đầu tư nước ngoài, vừa tăng cường nguồn thu ngân sách. Tuy nhiên, điều này đòi hỏi một cách tiếp cận chiến lược nhằm cân bằng giữa khuyến khích đầu tư và tối ưu hóa lợi ích kinh tế quốc gia.

Định hướng chính sách

Để nâng cao đóng góp thực tế từ xuất khẩu, Việt Nam cần tập trung vào ba định hướng chính.

Thứ nhất, thúc đẩy nội địa hóa trong khu vực FDI thông qua phát triển công nghiệp phụ trợ, đặc biệt trong các ngành như điện tử, dệt may và chế tạo.

Thứ hai, điều chỉnh chính sách ưu đãi thuế để đảm bảo nguồn thu ngân sách được tối ưu hóa mà không làm suy giảm sức hấp dẫn của môi trường đầu tư.

Thứ ba, tăng cường đầu tư vào các ngành xuất khẩu nội địa có giá trị gia tăng cao, như nông sản chế biến sâu và sản phẩm công nghệ, nhằm nâng cao khả năng tự chủ kinh tế. Những định hướng này không chỉ giúp gia tăng đóng góp vào GDP mà còn củng cố khả năng ứng phó của Việt Nam trước những biến động trong thương mại toàn cầu.

Kết luận

Xuất khẩu là động lực quan trọng của kinh tế Việt Nam, nhưng giá trị thực tế của nó phụ thuộc vào khả năng tạo giá trị gia tăng nội địa và nguồn thu ngân sách từ thuế. Khu vực nội địa, với hiệu quả kinh tế tương đương FDI dù quy mô nhỏ hơn, đã chứng minh tiềm năng tự chủ của nền kinh tế Việt Nam. Tuy nhiên, để khu vực FDI thực sự trở thành động lực bền vững, Việt Nam cần thúc đẩy nội địa hóa, điều chỉnh chính sách thuế, và đầu tư vào các ngành giá trị cao.

Trong một thế giới thương mại đầy bất định, đây là thời điểm để Việt Nam khẳng định vị thế không chỉ như một trung tâm sản xuất, mà như một nền kinh tế tạo ra giá trị thực sự, bền vững và lâu dài.