Những thỏi vàng ‘nhuốm máu’ và nền kinh tế ngầm hàng chục tỷ USD

Bóng đen tội phạm có tổ chức

Đằng sau cơn sốt vàng thế kỷ 21 là một mặt tối ít ai nhìn thấy: các nhóm tội phạm có tổ chức từ khắp vùng cận Sahara châu Phi đến Đông Nam Á và tận sâu trong rừng Amazon đang ào ạt lao vào khai thác bất hợp pháp để nuôi dưỡng một trong những ngành kinh doanh béo bở nhất những năm gần đây.

Khi giá vàng toàn cầu tăng vọt, cư dân Stilfontein (một thị trấn yên bình của Nam Phi), vốn được bao quanh bởi những hầm mỏ bỏ hoang từ thời hoàng kim khai thác mỏ, bắt đầu chú ý đến sự xuất hiện của những kẻ lạ mặt đầy đáng sợ.

“Chúng tôi thấy xe của chúng chất đầy súng ống và thiết bị. Chúng không phải người ở đây. Chúng chỉ đến vài ngày rồi biến mất”, một chủ cửa hàng kể về những tên tội phạm có vũ trang thường xuyên lui tới các cửa hàng kim khí ở Stilfontein.

Những “gã giang hồ” này kéo đến để trục lợi từ một nền kinh tế ngầm vừa tàn bạo vừa sôi động, nơi hàng nghìn thợ mỏ nghèo khổ bị buộc phải xuống làm việc trong những hầm mỏ bỏ hoang – từng một thời mang lại nguồn lợi nhuận khổng lồ cho Nam Phi – trong khi các băng nhóm không ngừng tranh giành quyền kiểm soát.

“Có những cuộc chiến nhỏ đang diễn ra dưới lòng đất. Họ đánh nhau, thậm chí sử dụng cả thiết bị nổ tự chế (IED)”, ông Louis Nel, chuyên gia tư vấn an ninh khai thác mỏ tại Nam Phi, cho biết.

Trong vòng một thập kỷ, giá vàng đã tăng gấp 3 lần, và chỉ riêng từ đầu năm tới nay đã tăng thêm hơn 25%, khi giới đầu tư tìm kiếm “nơi trú ẩn an toàn” trước thương chiến, lạm phát và căng thẳng địa chính trị.

Vì rất khó phân biệt nguồn gốc sau khi đã được tinh luyện nên vàng dễ dàng trở thành công cụ rửa tiền tại các trung tâm giao dịch và tinh luyện lớn như Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất hay Thụy Sĩ. Chính điều này khiến ngành khai thác vàng trở thành “miếng mồi béo bở”, thu hút từ băng nhóm Clan del Golfo (tổ chức tội phạm lớn nhất Colombia) cho đến các lực lượng tham chiến trong cuộc nội chiến đẫm máu ở Sudan.

Dù có nhiều ước tính khác nhau, nhưng ngành khai thác vàng bất hợp pháp có thể trị giá tới hàng chục tỷ USD mỗi năm. Liên hợp quốc thậm chí cảnh báo các nhóm tội phạm có tổ chức đã “ăn sâu” vào chuỗi cung ứng.

Năm ngoái, tổ chức phi lợi nhuận SwissAid ước tính có tới 435 tấn vàng với giá trị tương đương 31 tỷ USD bị buôn lậu khỏi châu Phi năm 2022, gấp đôi so với một thập kỷ trước. Ở Peru, quốc gia sản xuất vàng lớn nhất Nam Mỹ, cơ quan quản lý tài chính ước tính hơn 40% trong tổng giá trị 15 tỷ USD vàng xuất khẩu năm ngoái là bất hợp pháp.

“Các doanh nghiệp tội phạm đang kiếm nhiều tiền từ vàng hơn cả ma túy. Đây là một ngành buôn bán khổng lồ”, bà Sasha Lezhnev, cố vấn chính sách tại tổ chức The Sentry, nhận định.

Đến vì ma túy, ở lại vì vàng

Những thế lực chợ đen toàn cầu này ngày càng hiện diện mạnh mẽ ở Nam Mỹ, nơi rừng mưa Amazon trở thành “mặt trận” của sự trỗi dậy mang tên “thợ đào ma túy”.

“Ban đầu, các băng nhóm đến Amazon vì cocaine, dùng vùng rừng xa xôi này làm nơi ẩn náu cho phòng thí nghiệm và hành lang vận chuyển ma túy. Nhưng rồi chúng ở lại vì vàng”, ông Bram Ebus, đồng giám đốc Amazon Underworld, cho biết.

Khai thác vàng trái phép (thường được gọi là garimpo) từ lâu đã tồn tại ở Brazil, trở thành huyết mạch kinh tế tại những nơi như Itaituba, “thủ phủ rửa vàng” phi pháp.

Trong một khoảng rừng trống gần đó, người quản lý một bãi garimpo chỉ vào chiếc hố sâu 3m chứa nước xanh lam, nơi động cơ bơm bùn lên khung gỗ để lọc qua vải. Thủy ngân được thêm vào và sau đó đốt cháy để tách vàng khỏi quặng.

“Sau 60 ngày, tôi thu được khoảng 2 kg vàng – trị giá 1,1 triệu real, tương đương 200.000 USD. Mọi người từ khắp Brazil đều đến đây với giấc mơ đổi đời”, người này chia sẻ

Theo các quan chức, nhà hoạt động và lãnh đạo bản địa, nhiều băng nhóm ma túy lớn như Primeiro Comando do Capital (São Paulo) và Comando Vermelho (Rio de Janeiro) hiện không chỉ cung cấp vũ khí, an ninh cho các trại khai thác, mà còn trực tiếp tham gia vận hành mỏ.

Ông Humberto Freire, giám đốc bộ phận Amazon và môi trường thuộc cảnh sát liên bang Brazil, cho biết những kẻ buôn lậu cocaine và thợ mỏ trái phép sử dụng cùng phương thức hậu cần: máy bay hạng nhẹ, đường băng bí mật.

“Chúng tôi đã bắt giữ nhiều thành viên băng đảng ngay tại mỏ, thậm chí xảy ra đụng độ với cảnh sát”, ông cho hay.

“Những bãi garimpo bất hợp pháp ngày càng được vũ trang hạng nặng, gồm cả súng trường AK-47 và súng máy”, công tố viên liên bang Andre Porreca cảnh báo, đồng thời cho biết có bằng chứng vàng lậu được xuất khẩu thông qua mafia Ý.

Không chỉ ở Brazil, “thợ đào ma túy” cũng xuất hiện ở các quốc gia láng giềng. Graffiti trên cửa hàng, nhà cửa, biển báo ở vùng Bajo Cauca (tây bắc Colombia) cho thấy sự hiện diện của Clan del Golfo. Băng nhóm này là hậu duệ của lực lượng bán quân sự chống du kích cánh tả từ những năm 1990, không chỉ thu “thuế” từ thợ đào địa phương mà còn trực tiếp vận hành tàu nạo vét sông Cauca và máy xúc đào bới bờ sông.

“Ở đây ai cũng phải trả tiền cho chúng. Không chỉ thợ mỏ, mà cả chủ cửa hàng, thậm chí người bán bánh empanada ven đường”, một thợ mỏ cho biết.

Các băng nhóm thậm chí còn xâm nhập cả những mỏ công nghiệp hợp pháp. Tại khu phức hợp Buritica (Colombia) do tập đoàn Zijin Mining của Trung Quốc sở hữu, Clan del Golfo đã chiếm giữ hàng dặm đường hầm, gây ra các vụ đụng độ chết người.

Tại Peru, tình hình cũng tương tự, chỉ trong 3 năm, 39 công nhân đã thiệt mạng trong các vụ tấn công nhằm cướp vàng trực tiếp từ mạch quặng của mỏ Poderosa ở chân dãy Andes.

Nguy cơ cho cộng đồng bản địa

Hoạt động săn vàng lậu ở Amazon còn đe dọa trực tiếp tới các cộng đồng bản địa. Tại Sawré Muybu, một ngôi làng nhỏ của bộ tộc Munduruku gần Itaituba, người dân cho biết thú rừng đã biến mất, nguồn nước bị nhiễm độc thủy ngân và nhiều hệ lụy khác ập tới.

“Khi garimpo đến, bệnh sốt rét, rượu bia và ma túy cũng theo. Nó đang đe dọa cả lối sống của chúng tôi”, già làng Juarez Saw bộc bạch.

Sau khi được khai thác, vàng bất hợp pháp nhanh chóng “chảy” khắp thế giới qua các trung tâm giao dịch như Miami, Mumbai và Hồng Kông – khép lại vòng luân chuyển khổng lồ của một nền kinh tế ngầm trị giá hàng chục tỷ USD.

Giới chuyên gia lo ngại rằng, cũng như Nam Phi và nhiều nơi khác, các chiến dịch trấn áp của chính phủ khó có thể đánh bại những mạng lưới tội phạm ngày càng giàu có và được trang bị tốt. Hội đồng Vàng Thế giới cảnh báo quy mô của dòng chảy vàng lậu, tham nhũng và rửa tiền hiện nay là “chưa từng có tiền lệ”.

“Garimpo không chỉ làm ô nhiễm sông ngòi, tàn phá rừng và đầu độc nguồn cá, mà còn trực tiếp nuôi dưỡng tội phạm có tổ chức. Chúng tôi muốn thế giới bên ngoài biết rõ sự thật này”, bà Alessandra Korap, một nhà vận động của bộ tộc Munduruku, lên tiếng.