Trung Quốc ‘xoay đủ chiêu’ giữa khủng hoảng dân số

Quốc gia từng tích cực thực thi chính sách một con hiện vừa có động thái đảo chiều mạnh mẽ. Với dân số giảm năm thứ 3 liên tiếp và số ca sinh năm 2024 giảm xuống chỉ còn 9,54 triệu, Bắc Kinh hiện chuyển trọng tâm sang các biện pháp thúc đẩy sinh con.

Theo Luật thuế GTGT sửa đổi có hiệu lực từ tháng 1, Trung Quốc không chỉ áp thuế 13% đối với các sản phẩm tránh thai mà còn bổ sung nhiều ưu đãi thuế cho dịch vụ chăm sóc trẻ em và các dịch vụ liên quan đến hôn nhân, nhằm định hình lại thái độ xã hội đối với việc sinh đẻ.

Sự đảo ngược chính sách lớn sau nhiều thập kỷ

Theo các báo cáo, bản sửa đổi luật VAT mới sẽ chấm dứt ưu đãi miễn thuế dành cho thuốc và dụng cụ tránh thai, bao gồm bao cao su. Chính sách này vốn tồn tại từ năm 1993, vào giai đoạn đỉnh điểm của chính sách một con, khi chính phủ thúc đẩy kiểm soát sinh đẻ để kiềm chế tăng dân số.

Thuế suất 13% phản ánh một sự thay đổi đáng chú ý: Trung Quốc không còn tìm cách hạn chế sinh đẻ mà chuyển sang thúc đẩy sinh con, trong bối cảnh xã hội già hóa nhanh chóng.

Bản sửa đổi cũng bổ sung các trường hợp được miễn thuế có mục tiêu, như nhà trẻ, mẫu giáo, cơ sở chăm sóc người cao tuổi, đơn vị hỗ trợ người khuyết tật và các dịch vụ liên quan đến hôn nhân. Những ưu đãi này phù hợp với loạt chính sách khuyến sinh trong những năm qua, từ hỗ trợ tiền mặt, kéo dài thời gian nghỉ chăm con đến mở rộng dịch vụ trông trẻ.

Khủng hoảng nhân khẩu học tại Trung Quốc đang ở mức nghiêm trọng. Số trẻ sinh đã giảm mạnh kể từ khi chính sách một con được dỡ bỏ hoàn toàn, xuống còn 9,54 triệu năm 2024, bằng gần một nửa so với 18,8 triệu vào năm 2016.

Tỷ suất sinh của Trung Quốc hiện ở mức rất thấp, chỉ 1,0 – 1,1, thấp hơn nhiều so với mức sinh thay thế 2,1.

Chi phí là rào cản lớn nhất. Theo Viện Nghiên cứu Dân số YuWa (Bắc Kinh), chi phí nuôi một đứa trẻ đến 18 tuổi vượt 57.000 bảng Anh (khoảng 76.000 USD), khiến Trung Quốc trở thành một trong những nơi đắt đỏ nhất thế giới để lập gia đình.

Nhiều chuyên gia chỉ ra tình trạng bất ổn kinh tế, tăng trưởng việc làm chậm và thay đổi giá trị xã hội khiến giới trẻ ưu tiên ổn định tài chính và sự nghiệp hơn là sinh con.

Nhà nhân khẩu học He Yafu nói với The Straits Times rằng việc bỏ miễn thuế VAT chủ yếu mang tính “biểu tượng”, bởi nó không chạm tới vấn đề cốt lõi như chi phí nuôi con. Tuy vậy, động thái này thể hiện nỗ lực của chính phủ trong việc tạo ra môi trường xã hội ủng hộ sinh đẻ và giảm tỷ lệ phá thai.

Lo ngại về HIV và mang thai ngoài ý muốn

Việc đánh thuế sản phẩm tránh thai lập tức gây tranh luận trên Weibo, với lo ngại rằng chi phí tăng có thể dẫn đến mang thai ngoài ý muốn hoặc làm gia tăng lây nhiễm bệnh qua đường tình dục nếu người dân hạn chế sử dụng bao cao su.

Nỗi lo không phải không có cơ sở. Tỷ lệ báo cáo các ca HIV/AIDS tại Trung Quốc đã tăng từ 0,37 trên 100.000 dân năm 2002 lên 8,41 năm 2021, chủ yếu do quan hệ tình dục không an toàn, theo Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Trung Quốc.

Nhiều người lo ngại rằng việc giá bao cao su tăng sẽ khiến tình trạng lây nhiễm tăng lên. Một số bình luận cảnh báo rằng tăng chi phí “có thể không phải ý tưởng hay” trong bối cảnh số ca nhiễm HIV ngày càng tăng.

Có ý kiến mỉa mai chính sách này là phi lý trong mục tiêu tăng tỷ lệ sinh: “Nếu còn không đủ tiền mua bao cao su, làm sao họ đủ tiền nuôi con?”

Những tranh luận này phản ánh bài toán khó giữa ưu tiên y tế công cộng và mục tiêu tăng dân số của chính phủ.

Các nước ứng phó ra sao?

Mặc dù việc Trung Quốc đánh thuế sản phẩm tránh thai là điều hiếm gặp, một số nước cũng từng áp dụng các biện pháp hạn chế tiếp cận biện pháp kiểm soát sinh đẻ nhằm đảo ngược xu hướng giảm sinh.

Tại Iran, nhà chức trách đã siết chặt phân phát miễn phí thuốc tránh thai và cấm một số thủ thuật triệt sản, khiến chi phí tự chi trả tăng lên dù không áp thuế trực tiếp. Các động thái này bị chỉ trích vì làm tăng mang thai ngoài ý muốn và xâm phạm quyền sinh sản.

Ngược lại, hầu hết các quốc gia đối mặt suy giảm dân số, như Nhật Bản, Hàn Quốc, Hungary hay Ba Lan, đều tập trung vào hỗ trợ tài chính, miễn giảm thuế và chính sách nhà ở, tránh cản trở tiếp cận biện pháp tránh thai.

Điển hình như tại Hungary, chính phủ triển khai một loạt ưu đãi toàn diện cho các gia đình đông con. Phụ nữ sinh từ 4 con trở lên được miễn thuế thu nhập trọn đời; các gia đình trẻ có thể vay tiền với lãi suất thấp hoặc được xóa nợ nếu có từ 3 con trở lên; đồng thời, hỗ trợ vay mua hoặc xây nhà cũng được tăng theo số con.

Bên cạnh đó, Hungary mở rộng quy mô nhà trẻ, hệ thống chăm sóc trẻ em và cho phép cha mẹ nghỉ thai sản hoặc nghỉ chăm con dài hạn, nhằm giảm gánh nặng nuôi dưỡng trẻ. Theo báo cáo, kể từ khi các chính sách này được triển khai, tỷ lệ sinh tại Hungary đã tăng từ khoảng 1,23 lên 1,59 con/trẻ em, dù vẫn thấp hơn mức sinh thay thế 2,1.

Tại Hàn Quốc, chính phủ triển khai nhiều biện pháp hỗ trợ tài chính và phúc lợi cho các gia đình có con, bao gồm trợ cấp ngay sau sinh, hỗ trợ chăm sóc trẻ em và mở rộng nghỉ phép sau sinh hoặc nghỉ chăm con (parental leave) với mức trợ cấp khá cao. Tuy nhiên, ngay cả với các biện pháp này, Hàn Quốc vẫn gặp khó trong việc thúc đẩy tỷ lệ sinh, khi nhiều chuyên gia nhận định các khoản trợ cấp hiện tại vẫn chưa đủ để thay đổi quan niệm và ưu tiên của các cặp vợ chồng.

Trong khi đó, tại Hy Lạp, một quốc gia châu Âu khác đối mặt với khủng hoảng dân số, chính phủ vừa công bố gói chính sách khuyến sinh trị giá 1,8 tỷ USD. Các biện pháp bao gồm giảm thuế thu nhập, hỗ trợ giảm thuế tài sản, miễn thuế cho các hộ gia đình thu nhập thấp có nhiều con và nhiều ưu đãi khác nhằm kích thích sinh con.

Ở Nhật Bản, chính quyền cũng đang triển khai nhiều biện pháp khuyến sinh, như mở rộng trợ cấp cho trẻ em, hỗ trợ giáo dục, y tế và cải thiện điều kiện chăm sóc trẻ em, nhằm giảm bớt gánh nặng nuôi con cho các gia đình.

Vì vậy, chiến lược của Trung Quốc trở nên đặc biệt khi vừa kết hợp các biện pháp khuyến khích sinh con, vừa áp dụng những giới hạn gián tiếp đối với kiểm soát sinh đẻ. Đây được xem là một cách tiếp cận hiếm gặp trên thế giới.