100 năm Báo chí Cách mạng Việt Nam: Những chặng đường lịch sử

Những bước đường đưa đến sự ra đời của báo Thanh Niên

Năm 1911, người thanh niên yêu nước Nguyễn Tất Thành đã xuống tàu Amiral Latouche-Tréville, bắt đầu cuộc hành trình tìm đường cứu nước. Đi qua nhiều nước khác nhau, tới năm 1917, Người đặt chân đến thủ đô Paris của nước Pháp. Tại đây, Người lấy tên Nguyễn Ái Quốc, thay mặt những người Việt Nam yêu nước, gửi tới Hội nghị Versaille bản “Yêu sách của nhân dân An Nam” đòi các quyền tự do, dân chủ. Dù không được chấp nhận, nhưng bản yêu sách đã gây tiếng vang lớn.

Bản yêu sách sau đó được tờ báo Dân chúng ở Paris đăng lại. Từ đó, Nguyễn Ái Quốc thường đến tòa soạn này để học hỏi cách làm báo. Trong số các nhà báo Nguyễn Ái Quốc quen biết, ông Jean Longuet, nghị sĩ Quốc hội Pháp, chủ nhiệm báo Đời sống thợ thuyền, là người đầu tiên dạy Người kĩ năng viết tin tức cho báo. Đây là cơ duyên để sau này, Nguyễn Ái Quốc sáng lập ra nền Báo chí Cách mạng Việt Nam.

Năm 1920, Nguyễn Ái Quốc dự Đại hội Đảng Xã hội Pháp lần thứ 18 tại thành phố Tua (Pháp), bỏ phiếu tán thành Quốc tế Cộng sản và sau đó tham gia sáng lập Đảng Cộng sản Pháp. Người được phân công làm Trưởng tiểu ban Đông Dương và phụ trách Ban nghiên cứu thuộc địa trực thuộc Trung ương Đảng Cộng sản Pháp. Người cùng một số đồng chí ở các thuộc địa khác thành lập Hội Liên hiệp thuộc địa và ra tờ Người cùng khổ (Le Paria). Nguyễn Ái Quốc vừa là chủ nhiệm, chủ bút đồng thời kiêm cả việc chữa bài, thủ quỹ, xuất bản và phát hành báo.

Từ tháng 6/1923, Nguyễn Ái Quốc sống ở Liên Xô. Trong thời gian này, Người viết nhiều bài cho các báo Nhân đạo, Đời sống công nhân, Sự thật, Người cùng khổ, tạp chí Quốc tế Nông dân… Từ những bài báo trong các năm 1921 – 1924, Người biên soạn thành cuốn “Bản án chế độ thực dân Pháp” (xuất bản năm 1925 tại Pháp).

Tháng 11/1924, Nguyễn Ái Quốc được Quốc tế Cộng sản cử là ủy viên Bộ Phương Đông, phụ trách Cục Phương Nam về Trung Quốc chỉ đạo cách mạng Việt Nam và cách mạng Đông Nam Á. Đầu năm 1925, tại Quảng Châu (Trung Quốc), Người phối hợp với các nhà cách mạng Trung Quốc, Triều Tiên, Ấn Độ… lập ra Hội Liên hiệp các dân tộc bị áp bức ở Á Đông. Cũng tại Quảng Châu, Người đã thành lập Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên và ra báo Thanh Niên làm cơ quan ngôn luận vào tháng 6/1925.

Báo Thanh Niên – tờ báo cách mạng đầu tiên

Số đầu tiên của báo Thanh Niên ra đời ngày 21/6/1925. Trong số này, Nguyễn Ái Quốc có bài viết với tên ZAC nêu nhiệm vụ của báo là “Nói cho dân hiểu, dân nhớ, dân theo, dân làm” cách mạng giải phóng dân tộc theo chủ nghĩa Mác - Lênin.

Giai đoạn đầu từ số 1 đến số 108 (28/7/1929) măng sét báo Thanh niên in trên đầu trang 1, chạy ngay từ trái sang phải vẽ ngôi sao năm cánh, bên trong ngôi sao viết số báo, rồi đến hai chữ Thanh Niên bằng chữ Hán và Thanh Niên bằng chữ Việt. Hàng dưới, về bên phải có ngày ra của số báo đó. Tít trên cùng đóng khung chạy dài suốt trang báo với dòng chữ “Cơ quan ngôn luận của Việt Nam Thanh niên Cách mạng đồng chí Hội”. Từ số 108 đến số 208 (5/1930), dòng chữ này được đổi là “Cơ quan của Đảng Việt Nam Cách mạng Thanh niên” và vị trí vẽ ngôi sao vàng được thay bằng hình vẽ búa liềm, tượng trưng cho mối liên minh công nông.

Báo Thanh Niên tóm tắt, trích đăng nhiều kỳ nội dung chương trình huấn luyện các lớp học dành cho cán bộ của Hội; quy định cụ thể điều kiện vào Hội; lề lối tổ chức, cơ cấu các cấp trung ương, xứ ủy, tỉnh ủy, huyện ủy, chi bộ, quy định tiến hành hội nghị thường kì các cấp; các quy định nhiệm vụ hội viên.

Cỡ giấy trung bình của tờ báo là 18x24cm, được in trên khuôn thạch, nền giấy sáp, bằng bút thép nhọn. Mỗi số báo gồm 4 trang khổ nhỏ, có số chỉ 2 trang, mỗi trang chia làm 2 cột, mỗi dòng trong một cột gồm 8 – 9 chữ viết to, dễ đọc. Một số đầu bài được viết bằng chữ Hán. Các bài viết dùng từ An nam, những chữ d, c, ph khi đó được viết là z, k, f…

Ra đời trong điều kiện bí mật ở nước ngoài, kinh phí hạn hẹp, phần lớn do gia đình ông Hồ Học Lãm tài trợ nên mỗi số báo in khoảng 100 bản, nhiều nhất là 300 bản. Báo in xong được chuyển về trong nước, cho các tổ chức của Hội ở Thái Lan, Trung Quốc, người Việt yêu nước ở Pháp và đến Quốc tế Cộng sản theo đường bí mật.

Nguyễn Ái Quốc và các ủy viên Tổng bộ Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên như Lê Hồng Sơn, Hồ Tùng Mậu, Lê Duy Điếm vừa biên tập, vừa viết bài cho báo. Các cán bộ của Thanh niên như Trịnh Đình Cửu, Vương Thúc Oánh, Đông Tùng, Trương Văn Lĩnh đều bí mật phát hành báo về Việt Nam.

Báo Thanh niên có thể chia làm 2 thời kì hoạt động. Thời kì thứ nhất từ tháng 6/1925 đến tháng 4/1927, báo ra được 88 số bằng tiếng Việt, điều kiện biên tập, in tương đối ổn định. Báo có các chuyên mục xã hội, bình luận, tin tức, diễn đàn, vấn đáp, phê bình, trả lời bạn đọc… Nội dung đề cập đến những vấn đề chính trị như chủ nghĩa Mác – Lênin, đế quốc và thuộc địa, cách mạng thế giới và Việt Nam… Các số báo thường có tranh vẽ, thơ ca. Lời văn giản dị, dễ hiểu, sát với tiếng nói của quần chúng. Ở trang đầu mỗi số có đóng dấu đỏ của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên và một dấu mực xanh: “Báo không phải để bán”.

Thời kì thứ hai từ tháng 4/1927, khi Tưởng Giới Thạch tiến hành đàn áp những người cộng sản Trung Quốc và Việt Nam. Nguyễn Ái Quốc đi Thượng Hải, Liên Xô, năm 1928 trở về Thái Lan. Từ đó, Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên, báo Thanh niên từ số 89 trở đi phải chuyển vào hoạt động bí mật, di động, phân tán. Do tài chính và vật liệu gặp nhiều trở ngại, đến tháng 5/1930, báo chính thức ngừng bản.

Bên cạnh báo Thanh Niên, giai đoạn trước khi thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam cũng ghi nhận nhiều tờ báo cách mạng khác cùng hoạt động. Ví dụ vào năm 1929, các tổ chức cộng sản đầu tiên ở Việt Nam cũng có báo riêng. Cụ thể, Đông Dương Cộng sản Đảng có báo Búa Liềm, xuất bản được 9 số kể từ ngày 1/10/1929, mỗi số cách nhau nửa tháng. An Nam Cộng sản Đảng có báo Đỏ. Đến cuối năm 1929, cả 3 kì Bắc – Trung – Nam có 153 tờ báo, trong đó có 47 tờ quốc ngữ và 100 tờ chữ Pháp. Có tờ ra được khoảng 200 số như Thanh Niên, có tờ chỉ được vài chục số, thậm chí vài số. Đây là những di sản quý giá của báo chí cách mạng Việt Nam buổi đầu.

Báo chí cách mạng Việt Nam giai đoạn 1930 – 1935

Sự ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam (tháng 2/1930 và từ tháng 10/1930 đổi tên thành Đảng Cộng sản Đông Dương) đã thúc đẩy phong trào cách mạng Việt Nam phát triển mạnh mẽ. Nhận thức vai trò quan trọng của báo chí, Hội nghị thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam đã quyết định: Ban Trung ương có thể xuất bản một tạp chí lí luận và ba tờ báo tuyên truyền.

Đầu tiên là Tạp chí Đỏ do Nguyễn Ái Quốc chủ trì, xuất bản tại Trung Quốc, số 1 ra ngày 5/8/1930, là cơ quan trung ương của Đảng Cộng sản Việt Nam. Thứ hai là báo Tranh đấu, cơ quan trung ương của Đảng Cộng sản Việt Nam, do Nguyễn Ái Quốc chủ trì, biên tập chính là Trịnh Đình Cửu, ra số đầu tiên ngày 15/8/1930. Báo khổ rộng 315x220cm in bằng chữ bút thép trên giấy sáp, 4 trang, tại địa điểm bí mật ở Hà Nội bằng chữ quốc ngữ và có bản chữ Nôm. Bên cạnh đó còn có Tạp chí Cộng sản là cơ quan của Đảng Cộng sản Đông Dương, xuất bản theo nghị quyết Hội nghị Trung ương tháng 10/1930. Tạp chí in trên giấy sáp viết tay, khổ 25x10cm tại Sài Gòn do Tổng bí thư Trần Phú trực tiếp chỉ đạo.

Xứ ủy Nam Kì ra báo Cờ đỏ, tháng 5/1935 ra báo Giải phóng. Ở Bắc Kì, năm 1931 có báo Tiến lên. Ở Trung Kì có báo Chỉ đạo, in thạch (in trên đá) cỡ 18,5x28cm; báo Người lao khổ in giấy sáp, viết bút thép, cỡ 19x30cm; báo Công nông binh in giấy sáp, cỡ 19x30cm; báo Vô sản in thạch cỡ 18x29cm. Ở Miền ủy Nam Trung Kì (gồm Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa) có báo Cờ đỏ. Đó là chưa kể các tờ báo của các tỉnh ủy, liên tỉnh ủy, của giới học sinh, thanh niên, công nhân. Thống kê chưa đầy đủ cho thấy ở các Đảng bộ tỉnh, huyện, xứ ủy Trung Kì, có tới 35 tờ báo, trong đó Đảng bộ tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh có 20 tờ.

Báo chí cách mạng Việt Nam giai đoạn 1936 – 1939

Những biến chuyển của tình hình thế giới những năm 1935 – 1936 đã tác động mạnh tới diễn biến chính trị tại các thuộc địa, trong đó có Việt Nam. Điều này đã mở ra bối cảnh mới cho báo chí Việt Nam phát triển nhanh. Báo chí cách mạng lần đầu tiên xuất hiện công khai trên mặt trận báo chí. Phần lớn báo chí cách mạng ra mắt công chúng dưới hình thức hợp pháp và nửa hợp pháp, chỉ khoảng 10 tờ xuất bản bí mật.

Báo chí cách mạng xuất bản công khai bằng chữ Pháp có thể kể đến như Le Travail, Rassemblement! L’Avant garde, En avant!, Le Peuple, Notre voix. Những tờ báo chữ Việt như Sông Hương, Sông Hương tục bản, Tiếng trẻ, Hà thành thời báo, Thời thế, Việt dân, Kịch bóng, Phổ thông, Đời nay… nối tiếp nhau ra đời.

Trung ương Đảng và các xứ ủy của Đảng cũng tổ chức ra báo tư nhân như Nguyễn Văn Lữ với tờ Nhành lúa, Hồ Cát với tờ Kinh tế tân văn, Đỗ Kiết Triệu với tờ Tiến hóa tạp chí, Lương Văn Tuân với tờ Tin tức… Năm 1936, Nguyễn Thế Rục, Trần Huy Liệu ra tờ Hồn trẻ tập mới, mở đường cho báo chí của Đảng và các tổ chức quần chúng cách mạng xuất bản công khai, hợp pháp và nửa hợp pháp.

Báo chí cách mạng giai đoạn này đã có tác động quan trọng đến diễn biến chính trị Việt Nam. Năm 1937, xứ ủy Trung Kì, trực tiếp là Phan Đăng Lưu dùng báo Sông Hương tục bản để vận động cử tri bầu cho những người của Đảng. Kết quả là 18 người của Mặt trận Dân chủ trong tổng số 49 người trúng cử vào Viện Dân biểu Trung Kì. Thông qua các báo phát động, phối hợp với nhân dân Pháp và hoạt động của Ủy ban đòi ân xá tù chính trị ở Đông Dương của Pháp, Đảng ta buộc chính quyền thực dân thả hơn 2.000 tù chính trị vào năm 1936, trong đó có Nguyễn Văn Cừ, Lê Duẩn, Trường Chinh, Phạm Văn Đồng, Nguyễn Chí Diểu, Phan Đăng Lưu…

Đáng chú ý nhất trong giai đoạn này phải kể đến báo Dân chúng, cơ quan trung ương Đảng, dưới tên “cơ quan của lao động và dân chúng Đông Dương”, xuất bản công khai tại Sài Gòn. Báo cứ cách 3 – 7 ngày ra một số, in khoảng 5.500 - 6.000 bản. Từ năm 1939, báo do Nguyễn Văn Cừ và Hà Huy Tập thay mặt Trung ương Đảng chỉ đạo xuất bản. Với 80 số báo, Dân chúng là tờ ra được nhiều số, đứng thứ 3 trong toàn bộ lịch sử báo chí cách mạng trước Cách mạng tháng Tám, là tờ báo đăng bài đầu tiên của Chủ tịch Hồ Chí Minh viết cho báo chí trong nước thời kì vận động dân chủ; là tờ báo in với số lượng cao nhất, nhiều bạn đọc nhất trên đất Đông Dương trong cả quá trình lịch sử từ khởi thủy đến Cách mạng tháng Tám.

Báo chí cách mạng Việt Nam giai đoạn 1939 – 1945

Ngày 1/9/1939, chiến tranh thế giới thứ 2 bùng nổ. Tháng 10/1939, chính quyền Pháp ra lệnh thu hồi giấy phép của các báo cách mạng Việt Nam xuất bản công khai. Số lượng báo chí Việt Nam giảm dần, cuối năm 1939 có 352 tờ, giữa năm 1944 chỉ còn 197 tờ.

Hội nghị trung ương lần thứ 7 (tháng 11/1940) chủ trương mỗi xứ ủy các kì có một tờ báo làm cơ quan tuyên truyền. Xứ ủy Nam Kì có báo Tiến lên, Trung Kì có báo Bẻ xiềng sắt, Bắc Kì có báo Giải phóng. Ngày 1/5/1940, Mặt trận Thống nhất Dân tộc phản đế Đông Dương ra tờ Phá ngục. Ngày 25/3/1941, quyền Tổng bí thư Trường Chinh ra báo Giải phóng – cơ quan tuyên truyền trung ương của Đảng Cộng sản Đông Dương.

Ngày 28/1/1941, lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc về nước, chủ trì Hội nghị trung ương lần thứ 8 (tháng 5/1941), thành lập Việt Minh và chuẩn bị cho cao trào cách mạng mới. Ngày 28/2/1943, Tạp chí Cộng sản, cơ quan lí luận của Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Đông Dương ra số đầu tiên. Các cấp bộ của Việt Minh ra nhiều báo ở cả 3 kì. Trung Kì có báo Dân tộc, Nam Kì có báo Giải phóng, Bắc Kì có báo Độc lập. Các tỉnh bộ Việt Minh cũng có báo riêng: Cao Bằng có tờ Việt Nam độc lập, Hưng Yên có báo Bãi Sậy, Quảng Ngãi có báo Chơn độc lập, Thanh Hóa có báo Đuổi giặc nước, Bắc Ninh có báo Hiệp lực, Ninh Bình có báo Hoa Lư…

Các chi bộ đảng trong các nhà tù cũng có nhiều tờ báo viết tay 2, 3 bản như báo Bình minh trên sông Đà ở nhà tù Hòa Bình, báo Dòng sông Công ở trại tập trung Bá Vân, báo Đường Nghĩa ở trại tập trung Nghĩa Lộ, báo Suối reo ở nhà tù Sơn La, báo Thông reo ở nhà tù Chợ Chu…

Tiêu biểu nhất cho thời kì 1941 – 1945 là 3 tờ báo: Việt Nam độc lập, Cứu quốc, Cờ giải phóng. Cụ thể, ngày 1/8/1941, Nguyễn Ái Quốc ra báo Việt Nam độc lập, cơ quan của Tỉnh bộ Việt Minh Cao Bằng, sau đó trở thành báo của 3 tỉnh Cao – Bắc – Lạng và cả Việt Nam. Nguyễn Ái Quốc trực tiếp chỉ đạo biên tập, vẽ tranh, đào tạo cán bộ viết bài và tổ chức in chữ lên bàn đá và tổ chức phát hành 30 số đầu. Tháng 8/1942, Nguyễn Ái Quốc sang Trung Quốc, Phạm Văn Đồng được ủy nhiệm phụ trách báo Việt Nam độc lập. Đây là tờ báo cách mạng Việt Nam ra được nhiều số nhất trong thời kì bí mật.

Báo Cứu quốc do Tổng bí thư Trường Chinh làm chủ bút, là cơ quan cổ động của Mặt trận Việt Minh (số 1 ra ngày 25/1/1942). Báo in ở nhiều địa điểm bí mật, đến tháng 8/1945 chuyển về Hà Nội in typô. Báo Cờ giải phóng ra đời ngày 10/10/1942, là cơ quan tuyên truyền cổ động Trung ương Đảng Cộng sản Đông Dương. Báo do Tổng bí thư Trường Chinh chủ trì biên tập và là cây bút chính luận, phê bình, chỉ đạo đấu tranh và xây dựng Đảng.

Báo chí cách mạng Việt Nam giai đoạn 1945 – 1946

Ngày 2/9/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc bản Tuyên ngôn độc lập, khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Ngay từ khi ra đời, nhà nước non trẻ của dân tộc ta phải đương đầu với vô vàn khó khăn. Tháng 11/1945, Đảng Cộng sản Đông Dương phải rút vào hoạt động bí mật với tên gọi “Hội nghiên cứu chủ nghĩa Mác ở Đông Dương”. Nhiều tờ báo cách mạng cũng rút vào bí mật, nổi bật trong đó có tờ Sự thật do Trường Chinh làm chủ nhiệm, ra số đầu tiên ngày 5/12/1945. Sự thật là tờ báo hết sức quan trọng, đăng tải những bài viết của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Trường Chinh, Phạm Văn Đồng, Võ Nguyên Giáp bao quát những vấn đề trọng yếu của đất nước. Khi lên chiến khu Việt Bắc, Sự thật tiếp tục là cơ quan ngôn luận của Đảng và sau đó chuyển thành báo Nhân dân (năm 1951).

Bên cạnh Sự thật, thời kì này đánh dấu sự ra đời của nhiều tờ báo, cơ quan báo chí quan trọng. Cụ thể, báo Lao động ra công khai từ tháng 8/1945, là cơ quan tuyên truyền của Việt Nam Công nhân cứu quốc miền Bắc, sau mở rộng của công nhân Việt Nam. Ngày 20/7/1946, Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam thành lập, từ số 24 ra ngày 3/8/1946, báo Lao động trở thành diễn đàn của tổ chức này.

Tạp chí Tiền Phong, cơ quan ngôn luận của Hội Xuất bản số 1, do nhà văn Nam Cao phụ trách, xuất bản dạng bán nguyệt san cũng được ra đời từ tháng 11/1945.

Từ 20/8/1945, ông Trần Kim Xuyến cùng các chuyên gia kĩ thuật xây dựng Đài Phát thanh Tiếng nói Việt Nam. Ngày 2/9/1945, buổi phát thanh đầu tiên, Đài đã phát lời Bác Hồ đọc bản Tuyên ngôn độc lập. Ngày 7/9/1945, Đài chính thức đi vào hoạt động.

Ngày 15/9/1945, bản Tuyên ngôn độc lập và danh sách Chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa được phát đi toàn thế giới bằng 3 thứ tiếng Việt – Anh – Pháp đã đánh dấu sự ra đời của Thông tấn xã Việt Nam. Đây là tiếng nói chính thức của Đảng, Nhà nước ta, cung cấp thông tin trung thực, được lựa chọn kĩ càng. Đầu tháng 8/1946, Thông tấn xã Việt Nam phát hành thêm bản tin tiếng Anh.

Báo chí cách mạng Việt Nam giai đoạn 1946 – 1954

Tháng 12/1946, kháng chiến toàn quốc bùng nổ. Hệ thống báo chí của Đảng, Nhà nước, Mặt trận Việt Minh, của các tổ chức, đảng phái yêu nước, của các cơ quan thuộc bộ máy quản lí chính quyền về cơ bản chuyển lên chiến khu. Trong suốt 9 năm kháng chiến, các tờ báo cách mạng đã góp phần làm rõ kẻ thù chính của nhân dân Việt Nam là thực dân Pháp, tuyên truyền về cuộc kháng chiến chính nghĩa của nhân dân ta.

Ngày 11/3/1951, tờ Sự thật được đổi tên thành Nhân dân, ra số đầu tiên. Trong số này, có 6 trang in Tuyên ngôn của Đảng Lao động Việt Nam và bài “Bàn về cách mạng Việt Nam”. Những số đầu, báo Nhân dân phát hành mỗi kì gần 2 vạn bản. Ban biên tập gồm: Trường Chinh, Phạm Văn Đồng, Hoàng Quốc Việt, Lê Văn Lương, Nguyễn Chí Thanh, Trần Quang Huy, Hà Xuân Trường, Quang Đạm. Theo thống kê chính thức, tính đến ngày 14/10/1954, riêng mục “Nói và nghe” đã đăng 236 bài của Bác Hồ qua bút danh CB.

Ở miền Nam, báo Nhân dân miền Nam – cơ quan của Trung ương cục miền Nam, ra số đầu tiên ngày 15/4/1951. Báo có khổ 24x34cm, in số lượng 12.000 tờ/kì, dưới sự quản lí của Lưu Quý Kỳ, Trần Bạch Đằng, Tô Hoài. Báo ra được 84 số, số cuối cùng là ngày 5/1/1955.

Báo Nhân dân Liên khu V ra số 1 ngày 10/5/1951, đặt trụ sở tại xã Hoài Ân, huyện Hoài Nhơn, tỉnh Bình Định, do ông Trần Tống làm chủ nhiệm, mỗi tháng 2 kì, sau là 10 ngày/kì, khổ 20x30cm, 12 trang, trung bình 5.000 bản/kì.

Từ tháng 3/1950, Trung ương Đảng quyết định đổi tờ Sinh hoạt nội bộ thành Tạp chí Cộng sản, do Trường Chinh làm chủ nhiệm. Tạp chí ra hàng tháng, số 1 vào tháng 7/1950, in typô, khổ giấy 16x24cm, bìa Tạp chí ghi “báo này chỉ lưu hành trong Đảng”. Tuy nhiên, Tạp chí ra được 2 số thì tạm ngưng.

Trong quân đội lúc đầu có 2 tờ báo và 2 nhà in là Vệ quốc quân (số 1 ra ngày 10/3/1947) và tờ Quân du kích (số 1 ra ngày 1/4/1948). Ngày 20/10/1950, hai tờ báo và hai nhà in sáp nhập thành Báo Quân đội nhân dân – là một phòng của Cục Tuyên truyền, Tổng cục Chính trị. Lúc đầu, báo Quân đội nhân dân mỗi tháng ra 1 số, sau rút xuống còn 10 ngày, rồi 5 ngày, 3 ngày, thậm chí 1 ngày 1 số. Trong kháng chiến chống Pháp, báo hầu như giữ nguyên khổ 25x42cm, số trang không ổn định. Ngày 5/11/1964, Tổng cục Chính trị đã đề nghị Quân ủy Trung ương và Ban Bí thư cho phép báo Quân đội nhân dân được ra hàng ngày. Ngày 19/5/1965, Quân đội nhân dân chính thức trở thành nhật báo.

Một tờ đáng chú ý khác là báo Văn nghệ. Tháng 3/1948, báo ra số đầu tiên, in khổ 225x150mm, trên giấy dó. Ban đầu, báo do Tố Hữu phụ trách, từ số 5 do Nguyễn Huy Tưởng phụ trách. Báo ra mỗi tháng 1 số, thông thường 60 – 70 trang, số đặc biệt lên tới gần 100 trang.

Tạp chí Nghiên cứu là cơ quan lí luận của Trung ương cục miền Nam do Hà Huy Giáp làm chủ nhiệm trong kháng chiến. Tạp chí không xuất bản định kì, khuôn khổ và độ dày các số cũng không đều.

Xét theo vùng, trong 9 năm kháng chiến, tại các vùng tự do Bắc Bộ xuất hiện hơn 100 tờ báo cách mạng các loại, trong đó có hơn một nửa là báo chí của các địa phương, báo của các đảng phái yêu nước, các đoàn thể. Đáng chú ý hơn cả là các tờ Tuyên huấn (Ban Tuyên huấn Thành ủy Hà Nội), Tiền phong (Thành ủy Đảng Cộng sản Đông Dương TP. Hà Nội), Cảm tử (khu ủy khu Hoàn Kiếm, Hà Nội).

Ở vùng Trung Bộ - Tây Nguyên, trong kháng chiến chống Pháp có hơn 50 tờ báo cách mạng, không kể các tờ báo bí mật trong các nhà lao của kẻ thù ở Buôn Mê Thuột, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Quảng Trị… và các tờ tin ở cấp huyện, cấp xã. Đáng chú ý là các tờ Gái ra trận của Tỉnh hội phụ nữ cứu quốc Thanh Hóa, báo Quyết tiến của Đoàn Thanh niên cứu quốc Bình Thuận, báo Đại chúng của Liên đoàn Văn hóa cứu quốc Trung Bộ, báo Thép mới, Sáng tạo của Chi hội Văn nghệ Liên khu IV, báo Đời sống mới của Chi hội văn hóa cứu quốc Quảng Ngãi…

Ở Nam Bộ, các nhà báo cách mạng như Trần Bạch Đằng, Nguyễn Hữu Thọ, Phạm Ngọc Thạch đã sử dụng báo chí đấu tranh với báo chí của nhà cầm quyền, như các tờ: Phục hưng, Tiếng gọi, Tương lai…

Báo chí cách mạng Việt Nam giai đoạn 1954 – 1964

Sau chiến thắng Điện Biên Phủ 1954, hiệp định Geneve được kí kết, miền Bắc được giải phóng, trong khi tại miền Nam, đế quốc Mĩ thực hiện các bước đi âm mưu chia cắt nước ta, biến miền Nam thành thuộc địa kiểu mới. Hoàn cảnh lịch sử khác nhau khiến báo chí cách mạng thời kỳ này phát triển khá khác nhau tại 2 miền.

Tại miền Bắc, báo chí phát triển nhanh, đồng bộ. Các tờ lớn như Nhân dân, Quân đội nhân dân, Cứu quốc, Thống nhất thường xuyên có chuyên mục tố cáo tội ác của Mĩ – Diệm đàn áp đồng bào miền Nam. Bên cạnh đó, các báo tích cực nêu điển hình xã hội về cuộc sống mới được xây dựng trong cao trào thi đua lao động xã hội chủ nghĩa.

Ở miền Nam, ngay từ sau hiệp định Geneve, báo chí hợp pháp dưới chế độ Mĩ – Diệm đã có tiếng nói đấu tranh chống địch trả thù và khủng bố những người yêu nước, kháng chiến cũ, đòi thi hành hiệp định Geneve. Tiêu biểu là các tờ Buổi sáng của Mai Lan Quế, Nhân loại của Tân Đức, Tiếng chuông của Nguyễn Văn Hiếu, Bình dân của Phú Đức và Nguyễn Đức Nhuận, Dân đen của Nguyễn Duy Hinh, Đoàn kết của Huỳnh Thiên Môn, Thời đại của Phạm Xuân Thái và Nguyễn Thành Danh, Dân Việt của Phan Văn Hiển và Bùi Công Út…

Ngày 12/10/1960, Thông tấn xã giải phóng được thành lập, còn gọi là Giải phóng xã. Ngày 1/2/1962, Đài Phát thanh giải phóng bắt đầu hoạt động. Ngày 1/10/1964, báo Nhân dân, cơ quan của Đảng Nhân dân Cách mạng miền Nam Việt Nam do Thép Mới phụ trách ra mắt bạn đọc. Ngày 20/10/1964, báo Giải phóng, cơ quan của Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam do Huỳnh Tấn Phát làm chủ nhiệm ra đời.

Báo chí cách mạng Việt Nam giai đoạn 1965 – 1975

Năm 1964, đế quốc Mĩ dựng lên “Sự kiện Vịnh Bắc Bộ” để leo thang chiến tranh ra miền Bắc. Từ tháng 3/1965, Mĩ ồ ạt đưa quân vào miền Nam. Cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước bước vào giai đoạn mới. Báo chí cả nước đã cổ vũ quân dân ta vừa sản xuất, vừa chiến đấu, vừa chi viện chiến trường miền Nam với niềm tin quyết thắng.

Giai đoạn 1965 – 1975 ghi nhận sự phát triển nhanh của tạp chí, bao gồm tạp chí lí luận chính trị, các tạp chí của các bộ, các cơ quan đoàn thể, các viện nghiên cứu… Có thể kể đến như: Tạp chí Văn học (1960), Tạp chí Dược học (1960), Tạp chí Nghiên cứu kinh tế (1961), Tạp chí Xây dựng (1961), Tạp chí Kiểm sát (1961), Tạp chí Bưu chính – Viễn thông (1962), Tạp chí Khoa học và Công nghệ (1963), Tạp chí Hóa học (1963), Tạp chí Tài chính (1963), Tạp chí Xây dựng Đảng (1966), Tạp chí Triết học (1966), Tạp chí Kinh tế và dự báo (1967)…

Báo tiếng nước ngoài có 6 tờ được xuất bản, trong đó có 3 tờ được xuất bản năm 1960 gồm: Le courrier du Vietnam (tiếng Pháp), Vietnamese Trade Unions (tiếng Anh), Revue medicale (tiếng Pháp), 1 tờ được xuất bản năm 1963 là Vietnam Studies; một tờ xuất bản năm 1971 là Commulation in Physics (tiếng Anh và tiếng Việt), Journal of Mathematics (tiếng Anh) xuất bản năm 1973.

Về số lượng, giai đoạn 1960 – 1975 có 80 tờ, riêng giai đoạn 1960 – 1965 có 52 tờ, có 11 tờ được xuất bản sau ngày 30/4/1975. Như vậy, chỉ có 17 tờ ra đời trong giai đoạn 1965 – 1975. Xét về loại hình, các tờ báo xuất bản giai đoạn này chủ yếu là báo của các địa phương, chiếm trên 30%, tạp chí chiếm gần 50%, phần lớn là tạp chí của các bộ, ban, ngành, đoàn thể và của Trung tâm Khoa học xã hôi và nhân văn Quốc gia. Bên cạnh đó, sự hợp nhất của Thủ đô Hà Nội và Thời mới đã cho ra đời tờ Hà Nội mới – cơ quan ngôn luận của Đảng bộ TP. Hà Nội. Đặc biệt hơn cả có lẽ là sự ra đời của Đài Truyền hình Việt Nam, phát thử ngày 7/9/1970, phục vụ khán giả Thủ đô ngày 27/1/1971. Thời gian đầu, Đài phát mỗi tuần 3 tối, mỗi tối 2 giờ.

Tại miền Nam, từ sau năm 1965, mạng lưới báo chí quân đội phát triển vượt bậc. Báo Quân Giải phóng và báo Quân Giải phóng Khu 5 cùng các báo của các quân khu, quân chủng, binh chủng ra đời. Thông tấn quân sự, Chương trình Phát thanh Quân đội nhân dân, các tạp chí: Quân đội nhân dân, Văn nghệ quân đội và Xí nghiệp phim Quân đội được nâng cấp, bổ sung đội ngũ và trang bị…

Báo chí cách mạng Việt Nam giai đoạn 1976 – 1986

Sau đại thắng mùa Xuân 1975, đất nước được thống nhất, hệ thống báo chí hai miền cũng được hợp nhất với nhau. Các tờ nổi bật được hợp nhất gồm: báo Cứu quốc ở miền Bắc và báo Giải phóng ở miền Nam hợp thành báo Đại đoàn kết, báo Văn nghệ giải phóng hợp nhất cùng báo Văn nghệ trở thành tuần báo Văn nghệ, tờ Phụ nữ giải phóng ở miền Nam hợp nhất với tờ Phụ nữ Việt Nam ở miền Bắc trở thành tờ Phụ nữ Việt Nam. Đáng chú ý là sự ra đời của báo Sài Gòn giải phóng trên cơ sở hợp nhất các tờ của Khu ủy Sài Gòn – Chợ Lớn – Gia Định gồm: Cảm tử, Chống xâm lăng, Ngọn cờ Gia Định, Cờ khởi nghĩa, Cờ giải phóng.

Điều đáng chú ý của báo chí giai đoạn này là khoảng thời gian 1979 – 1980 khi lượng phát hành của các tờ báo sụt giảm đáng kể, từ 300 triệu bản in năm 1976 xuống 214 triệu bản in năm 1978, rồi xuống còn 161 triệu bản in năm 1980. Nguyên do là lượng giấy cung cấp cho các báo giảm từ 9.300 tấn năm 1976 xuống 6.800 tấn năm 1979 và 5.400 tấn năm 1980.

Khó khăn về giấy khiến một số báo bắt đầu làm Phụ san với những chuyên đề khác nhau, bán với số lượng cao để bù lỗ cho báo. Mở đầu là báo Phụ nữ Thành phố Hồ Chí Minh và báo Khoa học và đời sống xuất bản Phụ san theo khuôn khổ tạp chí, nhỏ bằng nửa tờ báo. Sau đó, mô hình này được nhân rộng.

Bước ngoặt phát triển của báo chí Việt Nam là năm 1984 khi Ban Chấp hành Trung ương Đảng ra Chỉ thị 32/CT-TW về tăng cường công tác quản lí báo chí. Cho đến thời điểm năm 1984, báo chí phát triển nhanh về số lượng, chất lượng và loại hình: nhật báo, tuần báo, báo hàng tháng của các cơ quan trung ương và tỉnh thành. Cả nước có hơn 200 tờ báo, tạp chí xuất bản định kì, có hơn 200 tờ thông tin khoa học, kĩ thuật. Thông tấn xã Việt Nam có đủ các phân xã tại các tỉnh, thành trong nước và một số cơ sở thường trú tại nước ngoài.

Thời kì này cũng đã ghi nhận sự phát triển của các cơ quan báo chí lớn khác. Đài Phát thanh Tiếng nói Việt Nam phát trên 5 hệ thống với 13 giờ/ngày bằng tiếng Việt, 35 giờ/ngày với 11 ngôn ngữ nước ngoài. Ngoài ra còn có 40 đài phát thanh của các tỉnh thành, đặc khu phát cả tiếng phổ thông, tiếng đồng bào dân tộc thiểu số, 500 đài truyền thanh cấp huyện, 4.000 trạm truyền thanh cơ sở. Truyền hình thời kì này cũng có hệ thống đài vô tuyến truyền hình trung ương, trung tâm nghe nhìn ở trung ương và 8 đài vô tuyến truyền hình địa phương.

Xét theo địa phương, cho tới trước Đổi mới 1986, có hơn 50 tờ báo của các địa phương, báo ngành và đoàn thể. Trong đó, TP. HCM có 14 tờ như Công nhân giải phóng, Tuổi trẻ TP. HCM, Khăn quàng đỏ, Giác ngộ… Hà Nội ngoài Hà Nội mới thì có An ninh Thủ đô, Chiến sĩ Thủ đô, Người Hà Nội.. Đến năm 1985, ngoài Đài Truyền hình Trung ương, cả nước có 8 đài địa phương: Nghệ Tĩnh, Bình Trị Thiên, Quảng Nam – Đà Nẵng, Phú Khánh, TP. HCM, Cần Thơ, Vũng Tàu – Côn Đảo.

Báo chí cách mạng Việt Nam giai đoạn 1986 tới nay

Cùng với quá trình Đổi mới, báo chí cách mạng Việt Nam từ năm 1986 đã đổi thay mạnh mẽ, đa dạng về thể loại, phong phú về nội dung. Đặc biệt, các tờ như Sài Gòn giải phóng, Lao Động, Tiền phong, Khoa học và đời sống… đã tiên phong trong việc tự huy động vốn, tìm kiếm nguồn cung cấp giấy, trang bị máy in, thiết bị kĩ thuật để làm báo, thậm chí đưa phóng viên, cán bộ đi phát hành, chủ động “kinh doanh” báo chí. Đây là bước đột phá sự đổi mới tư duy làm báo ở Việt Nam bấy giờ.

Ngày 28/12/1989, Quốc hội thông qua Luật Báo chí đầu tiên của đất nước, có hiệu lực từ 20/1/1990. Đến tháng 10/1991, báo chí Việt Nam có tổng cộng 320 tờ, trong đó có 154 tạp chí. Đài phát thanh phát 24 giờ/ngày với 11 thứ tiếng nước ngoài, diện phủ sóng 55%. Đài phát thanh địa phương có ở 49/53 tỉnh thành. Đài Truyền hình Việt Nam phát sóng 8 giờ/ngày với 2 chương trình. Thông tấn xã Việt Nam có thường trú tại tất cả tỉnh thành và 13 phân xã nước ngoài. Báo chí địa phương từ 69 đơn vị năm 1989 tăng lên 91 đơn vị năm 1990 và 120 đơn vị năm 1993.

Đến năm 1997, cả nước có 450 đơn vị báo chí với 563 ấn phẩm các loại gồm 153 tờ báo, 290 tạp chí. Đội ngũ làm báo tăng lên 7.560 người. Năm 1997, mạng Internet xuất hiện tại Việt Nam và phát triển nhanh chóng. Đến năm 2001, nước ta đã có 46 tờ báo điện tử, tiêu biểu như: Nhân Dân điện tử, VOV News, Thời báo Kinh tế Việt Nam (VnEconomy), báo Vietnam News của Thông tấn xã Việt Nam, báo Lao động, báo Sài Gòn giải phóng…

Đến năm 2009, cả nước có hơn 710 cơ quan báo chí gồm 175 báo in, trên 530 tạp chí, 1 hãng thông tấn quốc gia, 2 đài phát thanh, truyền hình quốc gia, truyền hình của ngành, 63 đài phát thanh, truyền hình cấp huyện…

Đến năm 2023, số cơ quan báo chí tăng lên hơn 800, với 6 cơ quan truyền thông đa phương tiện chủ lực, 127 cơ quan báo, 671 cơ quan tạp chí (trong đó có 319 tạp chí khoa học, 72 tạp chí văn học nghệ thuật), 72 cơ quan đài phát thanh, truyền hình. Nhân sự hoạt động trong lĩnh vực báo chí có khoảng 41.000 người, trong đó khối phát thanh, truyền hình xấp xỉ 16.500 người. Tổng số người được cấp thẻ nhà báo kì hạn 2021-2025 tính đến tháng 12/2023 là 20.508 trường hợp, trong đó 7.587 trường hợp có bằng tốt nghiệp đại học trở lên ngành Báo chí.

Hiện, Đảng, Nhà nước đang thực hiện các bước đi trong quy hoạch báo chí. Theo đó, số lượng đơn vị báo chí suy giảm do sự hợp nhất các bộ, ngành, địa phương và các tổ chức chính trị xã hội. Chẳng hạn như đầu năm 2025, 13 kênh truyền hình của Đài truyền hình kỹ thuật số VTC cùng kênh truyền hình VOV, truyền hình Nhân Dân chính thức ngừng phát sóng. Hay như các báo Đầu tư, Đấu thầu (thuộc Bộ Kế hoạch và Đầu tư) và Thời báo Tài chính (thuộc Bộ Tài chính) hợp nhất để trở thành báo Tài chính – Đầu tư; 8 cơ quan báo và tạp chí khác của hai bộ này hợp nhất thành Tạp chí Kinh tế - Tài chính.

Dù đang trong quá trình sắp xếp lại, nhưng về tổng thể, có thể nói trong suốt 100 năm qua, nền Báo chí Cách mạng Việt Nam đã phát triển hết sức nhanh chóng, mạnh mẽ, thể hiện trên nhiều mặt như: tăng loại hình; tăng số lượng cơ quan báo chí; tăng số đầu báo, tạp chí, đài phát thanh, truyền hình, nhà xuất bản, nhà in sách báo; tăng chất lượng nội dung, hình thức, công nghệ; tăng số lượng, phạm vi phát hành, phủ sóng; tăng số lượng nhà báo, người làm công tác xuất bản; tăng số lượng công chúng báo chí, xuất bản, nhất là ở nước ngoài; tăng nguồn lực tài chính, cơ sở vật chất kĩ thuật… Báo chí đã góp phần quan trọng cho sự phát triển, phồn vinh của đất nước và xã hội.