'Chuyển từ tăng trưởng bằng mọi giá sang tăng trưởng có kiểm soát, có chiều sâu'

Nguy cơ tăng trưởng thiếu bền vững

Bình luận về quá trình phát triển của nền kinh tế Việt Nam trong thời gian qua, ông Nguyễn Minh Cường - Chuyên gia kinh tế cho rằng, sự trỗi dậy kinh tế của Việt Nam trong gần bốn thập niên qua là hết sức phi thường. Việt Nam đã thực hiện một cuộc chuyển đổi toàn diện: từ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung sang kinh tế thị trường, từ nhập siêu sang hội nhập dựa vào xuất khẩu, và từ tình trạng đói nghèo cùng cực trở thành quốc gia có thu nhập trung bình.

Việt Nam hiện đã đạt mức thu nhập bình quân đầu người khoảng 4.700 USD năm 2024, tăng 63 lần so với năm 1986. Quy mô nền kinh tế cũng đã lớn gấp 106 lần, với mức tăng trưởng bình quân 6,5%/năm – thuộc nhóm cao trong khu vực. Việt Nam đã trở thành “công xưởng mới của châu Á”, thu hút hơn 380 tỷ USD vốn FDI và đưa nhiều mặt hàng “Made in Vietnam” như cà phê, thủy sản, gỗ, dệt may, da giày… ra toàn cầu.

Tuy nhiên, mô hình tăng trưởng dựa nhiều vào tín dụng ngân hàng, đầu tư công và xuất khẩu đang bộc lộ những dấu hiệu hụt hơi, đòi hỏi sự điều chỉnh chiến lược để hướng tới phát triển bền vững.

Theo chuyên gia Nguyễn Minh Cường, tín dụng ngân hàng đã là “động cơ chính” thúc đẩy tăng trưởng trong những năm qua. Giai đoạn 2007–2010, tăng trưởng cho vay lên tới 36% mỗi năm, riêng năm 2007 đạt mức 53,8%. Nguồn vốn dồi dào này giúp kinh tế bứt tốc nhưng đồng thời gây ra hệ quả vĩ mô nghiêm trọng, thể hiện ở lạm phát cao kỷ lục: 23% năm 2008 và 18,7% năm 2011.

Hệ thống tài chính, vì vậy cũng chịu áp lực lớn, tỷ lệ nợ xấu công bố dao động từ 4,9% đến 8,8% năm 2012. Chính tình trạng này đã buộc Việt Nam phải cải cách ngành ngân hàng, trong đó có việc thành lập VAMC năm 2013 để xử lý nợ xấu.

Dù vậy, ông Cường cho rằng thị trường tài chính Việt Nam hiện vẫn non trẻ. Ngoài hệ thống ngân hàng, các cấu phần quan trọng như trái phiếu, cổ phiếu, bảo hiểm chưa phát triển tương xứng. Thị trường trái phiếu doanh nghiệp từng tăng nhanh giai đoạn 2018 – 2022 nhưng thiếu quy định chặt chẽ, chưa có xếp hạng tín nhiệm độc lập, dẫn đến rủi ro và biến động.

"Chứng khoán dù cải thiện nhưng vẫn thuộc nhóm cận biên, trong khi bảo hiểm nhân thọ chỉ đóng góp chưa đến 1,5% GDP. Các quỹ hưu trí tư nhân, quỹ tương hỗ vẫn ở giai đoạn sơ khai, chưa tạo nguồn vốn dài hạn đáng kể cho nền kinh tế", ông Cường nói.

Khu vực kinh tế tư nhân phát triển chưa tương xứng tiềm năng

Khu vực tư nhân - vốn được kỳ vọng là động lực mới, vẫn phát triển chưa tương xứng tiềm năng. Hiện có tới 97% trong gần 1 triệu doanh nghiệp đăng ký thuộc nhóm siêu nhỏ hoặc nhỏ, trong khi thiếu hẳn lực lượng doanh nghiệp quy mô vừa, tạo ra “khoảng trống” trong cấu trúc kinh tế.

Trong khi đó, khu vực phi chính thức ngày càng mở rộng nhưng lại có năng suất thấp, việc làm bấp bênh, phúc lợi hạn chế. Doanh nghiệp tư nhân trong nước đối mặt với nhiều rào cản: pháp lý chưa đồng bộ, hạn chế về nghiên cứu – phát triển, khó tiếp cận vốn, đất đai và lao động kỹ năng.

Ông Cường cho rằng, dù Chính phủ đã chuyển hướng ưu tiên phát triển tư nhân, nhưng cải cách doanh nghiệp nhà nước – vốn đang cản trở khả năng cạnh tranh của tư nhân – vẫn chưa được đẩy mạnh. Trong khi đó, xuất khẩu vẫn lệ thuộc nhiều vào khu vực FDI, chiếm tới 72% tổng kim ngạch. Điều này phản ánh vai trò còn hạn chế của doanh nghiệp nội địa trong chuỗi giá trị toàn cầu.

Trong khi đó, FDI đã góp phần biến Việt Nam thành trung tâm sản xuất có sức cạnh tranh, nhưng cũng khiến nền kinh tế phụ thuộc vào vốn ngoại và nguyên liệu nhập khẩu, dễ tổn thương trước biến động chuỗi cung ứng và rủi ro địa chính trị.

Hiện nay, ngân sách nhà nước vẫn dựa nhiều vào nguồn thu từ đất đai, thuế tiêu thụ đặc biệt, những nguồn thiếu bền vững và dễ biến động. Chi thường xuyên lại có xu hướng tăng, trong khi chi đầu tư phát triển chưa đạt kỳ vọng. Điều này hạn chế khả năng ứng dụng chính sách tài khóa để hỗ trợ nền kinh tế khi gặp cú sốc.

Ông Cường cảnh báo, Việt Nam đang đặt mục tiêu tăng trưởng 8% trong năm 2025 và tiến tới hai con số những năm sau, song nguy cơ nền tảng thiếu vững chắc ngày càng lớn. Việc loại bỏ hạn mức tín dụng và giảm dự trữ bắt buộc có thể làm gia tăng nợ xấu. Đồng Việt Nam tiếp tục mất giá, trong khi dự trữ ngoại hối đã xuống dưới ngưỡng an toàn ba tháng nhập khẩu.

Nới lỏng tiền tệ còn tiềm ẩn nguy cơ bong bóng bất động sản, chứng khoán. Đồng thời, suy thoái môi trường và chất lượng sống tại các đô thị lớn đang xấu đi, đe dọa nền tảng phát triển dài hạn.

Ông Cường nhấn mạnh, khái niệm “bẫy thu nhập trung bình” bộc lộ hạn chế khi các quốc gia theo đuổi tăng trưởng bằng mọi giá. Tăng trưởng nóng có thể nâng thu nhập nhưng kéo theo bất ổn tài chính, môi trường và xã hội.

"Nếu tăng trưởng hai con số mà không kiểm soát được lạm phát dưới 5% thì khó đạt mục tiêu trở thành nước thu nhập cao năm 2045. Ngược lại, duy trì tốc độ 7–8% mỗi năm, đồng thời giữ lạm phát ổn định dưới 3%, sẽ vừa đạt mục tiêu thu nhập cao vừa đảm bảo nền tảng bền vững", vị chuyên gia nhấn mạnh.

Theo đó, trong bối cảnh toàn cầu nhiều biến động, Việt Nam cần thay đổi tư duy phát triển, chuyển từ chiến lược “tăng trưởng bằng mọi giá” sang “tăng trưởng có kiểm soát, có chiều sâu”.

Trọng tâm của quá trình này là xây dựng một nền kinh tế nội địa vững mạnh, đủ khả năng tạo ra cung và cầu từ bên trong. Trong đó, khu vực kinh tế tư nhân phải trở thành lực lượng nòng cốt, năng động, có sức lan tỏa lớn, góp phần nâng cao năng suất và thúc đẩy tăng trưởng toàn diện.

“Chỉ khi phát triển một khu vực tư nhân đủ mạnh và cải thiện chất lượng tăng trưởng, Việt Nam mới có thể hiện thực hóa mục tiêu trở thành quốc gia thu nhập cao vào năm 2045 một cách thực chất và bền vững”, ông Cường khẳng định.