Giải bài toán ngân sách những ngày đầu lập quốc

Quỹ độc lập – điểm nhấn đặc biệt

Theo các tài liệu lịch sử, những ngày đầu của Tài chính Việt Nam vô cùng gian khó. Ngân khố trung ương chỉ còn vẻn vẹn còn 1.250.000 đồng Đông Dương, trong đó có 58 vạn đồng là tiền rách nát, chờ tiêu hủy. Tình hình kinh tế tài chính Việt Nam khi đó rất căng thẳng. Từ những năm 1943, 1944, nhân dân Việt Nam đã phải sống trong tình trạng lương thực, hàng hóa khan hiếm và lạm phát. Do phát xít Nhật chiếm đóng nên kinh tế đất nước bị Đồng Minh phong tỏa, lại phải cung cấp nguồn hậu cần lớn cho chiến tranh nên nền kinh tế và nhiều lĩnh vực sản xuất bị ngưng trệ, đến năm 1945, thiên tai lũ lụt lớn lại xảy ra ở 8 tỉnh miền Bắc làm cho tình hình càng bi đát hơn. Hậu quả là nạn đói hoành hành, đời sống nhân dân vô cùng khó khăn. Sản xuất các mặt bị sa sút, đình đốn, thương mại, lưu thông bị nạn đầu cơ thao túng, gây bất ổn.

Lấy đâu ra tiền để vận hành bộ máy còn non trẻ vừa mới thành lập là bài toán khó đối với Chính phủ mới, trong điều kiện cần nhiều tiền để mua sắm vũ khí, trang bị và xây dựng lực lượng vũ trang, phục vụ các mục đích của quốc phòng nhất là khi thực dân Pháp đã quay lại nổ súng ở Nam Bộ ngày 23/9/1945.

Để có nguồn thu ngay cho ngân sách, Chính phủ đã ra Quốc lệnh số 4 ngày 4/9/1945 lập “Quỹ Độc lập”, trên tinh thần lấy dân làm gốc, dựa vào dân, vì lợi ích của dân. Tại khoản thứ nhất Quốc lệnh ghi rõ: “Lập tại Hà Nội và các tỉnh trong nước một quỹ thu nhận các món tiền và đồ vật nhân dân sẵn lòng giúp Chính phủ để ủng hộ nền độc lập của quốc gia”. Đồng thời cử ông Đỗ Đình Thiện (một nhà tư sản yêu nước sau này là thư ký riêng của Hồ Chủ tịch trong chuyến thăm Pháp nửa cuối năm 1946) làm phụ trách tại Quỹ Trung ương ở Hà Nội.

Trong khuôn khổ của Quỹ Độc lập, ngày 19/9/1945, “Tuần lễ Vàng” đã được phát động trong cả nước. Nhân dịp này, trong bức thư gửi đồng bào, Hồ Chủ tịch đã viết: “Ngày nay chúng ta cần củng cố nền tự do độc lập để chống lại với sự dã tâm xâm lǎng của bọn đế quốc Pháp. Muốn củng cố nền tự do độc lập ấy, chúng ta cần sức hy sinh phấn đấu của toàn quốc đồng bào; nhưng chúng ta cũng rất cần sức quyên giúp của nhân dân, nhất là những nhà giàu có. Ý nghĩa “Tuần lễ Vàng” là ở đó. Tuần lễ Vàng sẽ thu góp số vàng trong nhân dân và nhất là của các nhà giàu có để cúng vào việc cần cấp và quan trọng nhất của chúng ta lúc này là việc quốc phòng. Tuần lễ Vàng sẽ tỏ cho toàn quốc đồng bào và cho toàn thế giới biết rằng trong lúc chiến sĩ Việt Minh trên các mặt trận quyết hy sinh giọt máu cuối cùng để giữ vững nền tự do độc lập của nước nhà, thì đồng bào ở hậu phương, nhất là những nhà giàu có, cũng có thể hy sinh được chút vàng để phụng sự Tổ quốc. Như thế Tuần lễ Vàng không những có ý nghĩa giúp vào nền tài chính quốc phòng, nó còn có một ý nghĩa chính trị quan trọng. Vì vậy tôi mong rằng toàn quốc đồng bào, nhất là các nhà giàu có, hết sức vì nước hy sinh. Tôi tin rằng, toàn quốc đồng bào, nhất là các nhà giàu có, trong sự quyên giúp này, sẽ xứng đáng với sức hy sinh phấn đấu của các chiến sĩ ái quốc trên các mặt trận”.

Đáp lại lời kêu gọi của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Tuần lễ vàng đã được tổ chức trong cả nước với tiêu chí “Tuần lễ vàng cho Quỹ Độc lập”, “Tuần lễ vàng cho Quỹ cứu quốc”, “Tuần lễ vàng vì Nam Bộ”... Trong một tuần, từ 16/9 đến 22/9/1945, nhân dân cả nước, không phân biệt giai cấp, tôn giáo, người có nhiều góp nhiều, người có ít góp ít, đã tự nguyện góp được 370 cân vàng, 20 triệu đồng cho Quỹ độc lập, 40 triệu đồng vào Quỹ Đảm phụ Quốc phòng. Quy đổi theo tỷ giá 400 đồng Đông Dương 1 lạng vàng thì tuẩn lễ vàng 1945 đã quyên góp được 59.618 lạng vàng, bằng 10 lần số tiền trong nhà băng Đông Dương.

Ngay trong Ngày vàng đầu tiên (16/9), nhân dân Hà Nội đã ủng hộ 835,2 lạng vàng vào Quỹ Độc lập để giúp nước với sự góp mặt của những nhà tư sản lớn ở Hà thành như: ông bà Lê Cường ủng hộ 50 lạng, cụ bà Trịnh Phúc Lợi và ông bà Trịnh Văn Bộ ủng hộ 102 lạng, bà Nguyễn Hữu Tiệp ủng hộ 26 lạng... Riêng trong ngày Vàng đầu tiên đã có 8 nghìn người đến “cúng" vàng. Báo chí lúc đó mô tả, “Người ta rộn rịp như ngày Tết. Bao nhiêu thanh niên bóp trán suy nghĩ, bao nhiêu cặp vợ chồng thì thẩm bàn tán, bao nhiêu cụ già lục hòm, lục tủ để kiểm tra vàng. Cái vinh hạnh của mọi người là phải sao có chút vàng của mình dâng lên bàn thờ Tổ quốc".

Nhờ khéo léo kêu gọi quần chúng nhân dân, ngay trong những ngày đầu thành lập nước, Chính phủ đã tạo được ít nhiều “vốn liếng” để hoạt động và triển khai các công việc cần thiết. Ổn định được tài chính cũng là cơ sở để ngày 31/1/1946 Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ký Sắc lệnh số 18b/SL quyết định phát hành giấy bạc Việt Nam. Giấy bạc Việt Nam (còn gọi là đồng tiền Tài chính Việt Nam) phát hành trước tiên từ ngày 3/2/1946 tại các tỉnh Nam Trung bộ với sự hoan nghênh, ủng hộ của nhân dân, về sau được người dân gọi là “Giấy bạc Cụ Hồ”. Ngày 23/11/1946, tại kỳ họp Quốc hội khóa I đã quyết định cho phép phát hành giấy bạc Việt Nam trong toàn quốc.

Vừa tăng gia sản xuất vừa tiết kiệm chi tiêu

Đồng thời với việc gây quỹ, Chính phủ đã kêu gọi toàn dân phát huy lòng yêu nước, nhiệt tình cách mạng, củng cố khối đại đoàn kết toàn dân, triệt để thực hành tiết kiệm, tăng gia sản xuất, mở rộng khai hoang phục hóa để từng bước ổn định kinh tế, là cơ sở giữa vừng nền tự do độc lập vừa mới giành được. Khẩu hiệu đề ra cho toàn thể nhân dân ta là “Tăng gia sản xuất ngay! Tăng gia sản xuất nữa! Đó là khẩu hiệu của ta ngày nay. Đó là cách thiết thực của chúng ta để giữ vững tự do, độc lập”. Đây cũng là vấn đề mấu chốt để giải quyết tài chính nhà nước vì nhân dân có sản xuất ra nhiều của cải vật chất, có bảo đảm được đời sống thì mới có khả năng đóng góp cho Nhà nước.

Để nhân dân an tâm và phấn khởi sản xuất, giải phóng sức sản xuất bị kìm hãm do nạn sưu cao thuế nặng, Chính phủ Lâm thời đã ra sắc lệnh quy định rõ: “Cần phải thống nhất chế độ thuế cả nước; chế độ thuế hiện hành sẽ thay đổi dần, chính quyền địa phương không được tự động quyết định. Khi bãi bỏ một thứ thuế cũ hay đặt ra một thứ thuế mới, phải có sắc lệnh ấn định. Thuế thân là một thứ thuế vô lý, trái với tinh thần chính thể dân chủ cộng hòa nên bị bãi bỏ”. Ngày 27/9/1945, Chính phủ đã ban hành Sắc lệnh quyết định bãi bỏ các hạng thuế môn bài thấp (dưới 50 đồng/năm). Đối với các hộ nộp thuế môn bài cao hơn cũng được bỏ phần phụ thu nộp cho ngân sách các cấp nhằm giảm nhẹ mức đóng góp của các cơ sở sản xuất - kinh doanh. Trước sự tàn phá của thiên tai mà cụ thể là nạn lũ lụt đã làm thiệt hại ước chừng 274.000 tấn thóc chiêm. Vụ mùa tại Bắc bộ do thiếu nước và côn trùng phá hại nên thu hoạch giảm sút khoảng 60%, ngày 26/10/1945, sau khi được sự đồng ý của Hội đồng Chính phủ, Bộ trưởng Bộ Tài chính đã ký ban hành Nghị định số 19-TC nhất loạt giảm 20% thuế điền trong cả nước và các địa phương bị nạn lụt được miễn không phải trả thuế điền năm 1945.

Sau khi được giải phóng khỏi thuế thân, giảm, miễn thuế điền, thuế môn bài, thoát khỏi nạn độc quyền công quản thuốc phiện, rượu, muối, bước đầu được hưởng chế độ tự do dân chủ, đời sống giảm bớt khó khăn, quần chúng nhân dân vô cùng phấn khởi và yên tâm đẩy mạnh sản xuất.

Một trong những chính sách nhất quán của Đảng và Chính phủ đã được triển khai ngay từ ngày đất nước mới giành độc lập và xuyên suốt các thời kỳ lịch sử là thực hành tiết kiệm, chống tham ô, lãng phí. Không chỉ các cơ quan của Đảng, Nhà nước và các tổ chức chính trị - xã hội triệt để thực hiện chính sách tiết kiệm để giảm chi cho NSNN mà Chính phủ còn được phát động thành một phong trào sâu rộng trong mọi lĩnh vực, mọi hoạt động của xã hội; tiết kiệm, huy động và sử dụng sức dân trong việc phục vụ sản xuất và chiến đấu, tiết kiệm tiêu dùng trong đời sống hàng ngày của cán bộ, nhân dân...

Nhiều tấm gương về lối sống và làm việc giản dị, tiết kiệm, thậm chí kham khổ thiếu thốn của cán bộ, bộ đội và cả các tầng lớp nhân dân đã xuất hiện phổ biến ở mọi nơi, mọi lúc. Thậm chí, nhiều cán bộ có điều kiện về kinh tế đã tình nguyện không lĩnh lương, không lĩnh sinh hoạt phí mà chỉ cơm nhà, việc nước liên tục trong nhiều tháng, nhiều năm. Điều đó đã có tác dụng rất lớn đối với nhiều mặt đời sống xã hội, nhưng trước hết và quan trọng hơn cả là đối với việc thực hiện giảm chi cho NSNN.

Kết quả là chính sách tiết kiệm đã trở thành “quốc sách” và được mọi ngành, mọi cấp và đại bộ phận các tầng lớp nhân dân đồng tình ủng hộ. Mỗi tuần lễ, mỗi gia đình bớt ăn mấy nắm gạo bỏ vào hũ gạo nuôi quân, hũ gạo cứu đói… thậm chí ở cơ quan, một phong bì thư được dùng đi dùng lại 2 - 3 lần; bản nháp công văn lần đầu được ghi bằng bút chì, lần sau mới được ghi bằng bút mực. Nhờ những biện pháp tích cực, hợp lòng dân, Chính phủ đã từng bước giải quyết được vấn đề tài chính quốc gia, đặt nền móng ban đầu cho nền tài chính mới của Nhà nước độc lập.