Còn 500 ngày nữa là đến lễ khai mạc Hội chợ Triển lãm Thế giới - Osaka World Expo vào mùa xuân năm 2025, Tổng thư ký Hiroyuki Ishige đã trấn an công chúng rằng buổi triển lãm toàn cầu trị giá hàng tỷ USD sẽ sẵn sàng đúng thời hạn.
Mặc dù vậy, nơi tổ chức hội chợ hiện đang là "nạn nhân" nổi bật nhất của tình trạng thiếu công nhân xây dựng trên toàn quốc. Không ai chắc rằng liệu các công trình chuẩn bị cho hội chơ liệu có thể được hoàn thành đúng thời hạn với tình trạng thiếu nhân công hay không.
Khi thực tế của tình trạng thiếu hụt này xảy ra, chi phí ước tính của Expo đã tăng gấp đôi lên hơn 1,6 tỷ USD, do các nhà thầu buộc phải trả nhiều tiền hơn để lôi kéo người lao động. Một số quốc gia lo ngại chi phí tăng cao và chậm trễ nên đang thu hẹp quy mô hiện diện.
Các nhà ngoại giao cũng cảnh báo rằng hoạt động trưng bày lớn của Nhật Bản có thể bị tổn hại trực tiếp do tình trạng thiếu lao động.
Già hóa dân số, thiếu hụt lao động trầm trọng
Sự thiếu hụt lao động tại nền kinh tế có tốc độ già hóa nhanh nhất thế giới đang ảnh hưởng sâu sắc đến cách chính phủ, các công ty và người dân vận hành ở hiện tại cũng như cách tư duy trong tương lai.
Ngay cả những đặc điểm mang tính biểu tượng nhất của nền kinh tế dịch vụ nổi tiếng của Nhật Bản cũng đang gặp những rủi ro lớn.
Ví dụ, đường sắt Trung tâm Nhật Bản đã ngừng hoạt động xe đẩy đồ ăn được yêu thích trên tàu cao tốc Tokyo-Osaka vào tháng 10/2023, trong khi các máy bán hàng tự động trên khắp đất nước phải chịu cảnh không được lấp đầy trong nhiều ngày.
Shoto Furuya, trưởng nhóm nghiên cứu tại Recruit Works Institute (RWI), cho biết: “Tình trạng thiếu lao động ở Nhật Bản đang diễn ra bất kể nền kinh tế có hoạt động tốt hay không. Chúng ta đang bắt đầu thiếu các dịch vụ thiết yếu để duy trì cuộc sống và cơ sở hạ tầng xã hội của người dân”.
RWI ước tính nước này sẽ thiếu hụt 11 triệu lao động vào năm 2040, với số người trên 65 tuổi - vốn chiếm gần 30% dân số - dự kiến sẽ đạt đỉnh điểm vào năm 2042.
Trong thập kỷ qua, trong khi khá khắt khe trong việc tuyển dụng lao động nước ngoài, Nhật Bản lựa chọn bù đắp nhân công từ lực lượng lao động nữ và người lớn tuổi. Tuy nhiên, theo các chuyên gia, từ năm 2024, lực lượng lao động bổ sung này cũng không còn đủ nữa.
Tình trạng thiếu lao động đã buộc các nhà bán lẻ và cửa hàng tiện lợi Nhật Bản, được gọi là combini , phải cắt giảm giờ làm việc và dịch vụ.
Theo Hiệp hội Nhượng quyền Thương mại Nhật Bản, các cửa hàng tiện lợi của nước này thiếu 172.000 nhân viên vào năm 2020 và cơ quan thương mại dự báo con số thiếu hụt sẽ là 101.000 nhân viên vào năm 2025. Do đó, hiệp hội cho biết chỉ còn 87% các cửa hàng combini mở cửa 24/24, so với 92% cửa hàng vào cuối tháng 8/2019.
Tận dụng công nghệ và AI để giải quyết tình trạng thiếu nhân lực
Một cách mà Nhật Bản đang giải quyết thách thức về nhân khẩu học là giới thiệu các nhân vật ảo (avatar), robot và trí tuệ nhân tạo (AI) thay thế cho lao động con người trong một số lĩnh vực chính.
Ví dụ, trong nhiều thập kỷ, nhà sản xuất bánh kẹo khổng lồ Lotte đã giao những chiếc bánh quy hình con gấu chứa sôcôla - Koala's March, bằng xe tải. Hiện nay, để chuẩn bị cho tình trạng thiếu hụt tài xế trầm trọng khi thay đổi quy định về làm thêm giờ có hiệu lực, hàng hóa sẽ được giao bằng tàu hỏa.
Các công ty khác trên khắp Nhật Bản, bao gồm nhà sản xuất ô tô Toyota và tập đoàn thương mại điện tử Rakuten, cũng đang có những bước chuẩn bị tương tự, với việc phát triển robot và xe tự lái.
Tại nhà máy Motomachi ở tỉnh Aichi, miền trung Nhật Bản, Toyota đã bắt đầu sử dụng đội “robot hậu cần phương tiện” để nhận và di chuyển ô tô đến khu vực chất hàng. Nhà sản xuất ô tô hy vọng sẽ thay thế 22 công nhân ở đây bằng 10 robot.
Một giám đốc của Toyota cho biết: “Sự thiếu hụt tài xế xe tải không chỉ là vấn đề của năm 2024 mà là vấn đề mà chúng tôi đã phải đối mặt từ rất lâu trước đây. Chỉ riêng những nỗ lực này sẽ không bù đắp được số lượng tài xế mà chúng tôi cần”.
Với khoảng 4 triệu máy bán hàng tự động đang không được lấp đầy mỗi ngày, các công ty cũng đang gấp rút tìm phương án thay thế. Chẳng hạn như JR East Cross Station, một công ty cung cấp thực phẩm và đồ uống, đã bắt đầu sử dụng tàu hỏa vào tháng 11 để vận chuyển lon đồ uống để đổ đầy một số máy bán hàng tự động.
Nhân lực ảo, hiệu quả thật
Các nhà bán lẻ Nhật Bản hiện đang rút ngắn thời gian hoạt động, sử dụng các nhân vật ảo hoặc thuê sinh viên nước ngoài để đối phó với tình trạng thiếu lao động.
Vào ngày 22/9/2023, AVITA - công ty chuyên cung cấp giải pháp kinh doanh dựa trên avatar (hình đại diện) và tập đoàn Lawson điều hành hơn 9.000 cửa hàng tiện lợi trên khắp nước Nhật đã thông báo về việc hợp tác để áp dụng hình thức làm việc từ xa thông qua avatar tại các cửa hàng của Lawson.
Do đó, trong một cửa hàng tiện lợi nhỏ ở trung tâm Tokyo, người ta dễ dàng nhận thấy một nhân viên ảo (avatar) tươi cười chào đón khách hàng ngay tại cửa. Dễ thương và sống động, nhân viên này đưa ra lời chào và lời khuyên từ một màn hình 48 inch. Nhưng thực chất, nhân viên giới thiệu "ảo" này được điều khiển từ xa bởi một nhân viên tại chuỗi bán lẻ Lawsons.
Kazuki Tsukiuda, giám đốc điều hành cấp cao của chuỗi bán lẻ Lawson, cho biết: “Chúng tôi bắt đầu nghĩ về công nghệ này trong đại dịch Covid-19 như một cách để bảo vệ người lao động và giờ đây nó là một phương án khả dĩ trong nhiều tình huống khác”.
Theo đó, Lawson không chỉ muốn các avatar ảo trở thành nguồn lao động mà còn ứng dụng công nghệ này vào đời sống, do 1 người có thể kiểm soát tới 3-4 avatar ở các địa điểm khác nhau.
Mặc dù hiện chỉ có 8 cửa hàng Lawson có nhân viên đại diện ảo nhưng Shogo Nishiguchi, giám đốc điều hành của Avita, cho biết “sứ mệnh” là có 100.000 người điều hành avatar làm việc trên khắp Nhật Bản vào năm 2030.
Ông Tsukiuta cho biết: “Ở các vùng nông thôn, avatar có thể giúp các cửa hàng tiếp tục mở cửa. Vì ngay cả khi chúng tôi tăng lương gấp đôi thì cũng không có ai để thuê.”
Tại vùng đất nông nghiệp của quận Miyazaki ở miền nam Nhật Bản vào mùa hè năm ngoái, một con vịt robot có tên Raicho 1 – của nhà sản xuất robot Tmsuk có trụ sở tại Kyoto – đã đến cánh đồng lúa để làm cỏ.
Robot này chạy bằng năng lượng mặt trời, được thiết kế để gieo hạt, chăm sóc và thu hoạch một vụ lúa tiêu chuẩn mà không cần sử dụng đến con người.
Thí nghiệm kết thúc vào vụ thu hoạch lúa tháng 10 đã mang lại một kết quả đầy thú vị cho cả công ty và Nhật Bản: Tổng số giờ con người tham gia vào quy trình này giảm từ 529 xuống 29 giờ, giảm 95% nhân lực và chỉ giảm 20% tổng sản lượng lúa.
Ngoài ra, rất nhiều công nghệ khác đang được Nhật Bản tích cực ứng dụng vào các thành phần cấu thành nền kinh tế, nhằm hạn chế những tác động từ việc già hóa dân số và thiếu hụt nhân lực.
Xem thêm >> 'Doanh nghiệp xác sống' Nhật Bản: Cứ 6 công ty thì có 1 không thể tự trả nợ
