Từ vụ C.P. Việt Nam: Tố giác nội bộ và khoảng trống pháp lý

Gần đây, dư luận xôn xao trước thông tin từ một cựu nhân viên của cửa hàng C.P. Freshshop (thuộc công ty C.P. Việt Nam) tại thị trấn Mỹ Xuyên, tỉnh Sóc Trăng, tố cáo rằng cơ sở này từng kinh doanh thịt heo và gà bệnh.

Người tố giác, ông L.Q.N., cho biết từng nhiều lần phản ánh nội bộ nhưng không được xử lý thỏa đáng, và việc công khai thông tin trên mạng xã hội chỉ xuất phát từ mong muốn bảo vệ người tiêu dùng.

Vụ việc đang được cơ quan chức năng điều tra làm rõ, và hiện chưa thể kết luận ai đúng ai sai. Tuy nhiên, từ góc nhìn rộng hơn, đây là dịp để nhìn lại vai trò và rủi ro của người tố giác thường là những người yếu thế trong hệ thống doanh nghiệp.

Cảnh báo từ bên trong: Khi người nội bộ lên tiếng

Trong môi trường doanh nghiệp, đặc biệt là ở lĩnh vực liên quan đến sức khỏe cộng đồng như thực phẩm, y tế hay môi trường, người tố giác thường là người đầu tiên phát hiện sai phạm.

Tuy nhiên, họ cũng là người đối mặt với rủi ro cao nhất: bị kỳ thị, cô lập, mất việc, bị tấn công danh dự đến các biện pháp trả đũa ngầm. Tâm lý “vạch áo cho người xem lưng” và văn hóa tổ chức chưa khuyến khích sự minh bạch khiến tiếng nói cảnh báo dễ bị dập tắt ngay từ bên trong.

Trong các ngành công nghiệp nặng, xây dựng hay giáo dục, người tố giác cũng thường là nhân viên kỹ thuật, giáo viên, chuyên gia đó là những người trực tiếp đối mặt với quy trình có vấn đề, nhưng lại không có công cụ pháp lý hay tổ chức độc lập để bảo vệ họ khi lên tiếng.

Vụ việc tại Bệnh viện K năm 2024, nơi bệnh nhân phản ánh tiêu cực đã dẫn tới một chuỗi chỉ đạo quyết liệt của Bộ Y tế, bao gồm công khai đường dây nóng và tăng cường thanh kiểm tra chất lượng khám chữa bệnh tại các bệnh viện công lập. Điều này đặt ra câu hỏi: nếu có phản ánh sớm từ nội bộ, liệu sai phạm có bị phát hiện sớm hơn?

Tương tự, trong lĩnh vực giáo dục, năm 2022, ông Nguyễn Đức Thái, Chủ tịch HĐTV Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam, bị tố giác có dấu hiệu vi phạm trong hoạt động đấu thầu mua giấy in sách giáo khoa. Đơn tố cáo từ nội bộ đã khiến cơ quan điều tra TP. Hà Nội vào cuộc xác minh, cho thấy vai trò của người tố giác trong các đơn vị có sự ảnh hưởng rộng đến xã hội.

Ngành y tế cũng từng ghi nhận nhiều trường hợp kỷ luật cán bộ sau các phản ánh qua đường dây nóng – một cơ chế gián tiếp khuyến khích tố giác. Sau xác minh đã có 7 lãnh đạo khoa bị cách chức, 18 cán bộ bị điều chuyển công tác, khiển trách 122 cán bộ, cắt thi đua 100 cán bộ. Những con số này cho thấy mức độ nghiêm trọng của vi phạm và tầm quan trọng của việc có người dám lên tiếng.

Hệ thống tiếp nhận chưa mạnh, cơ chế bảo vệ còn yếu,

Luật pháp hiện hành tại Việt Nam có quy định về việc bảo vệ người tố giác, nhưng chưa có hệ thống đủ hiệu quả để xử lý tố giác ẩn danh, bảo mật danh tính và hỗ trợ pháp lý cho người lên tiếng. Điều này khiến nhiều người chọn cách im lặng, thay vì đối mặt với các rủi ro nghề nghiệp hoặc cá nhân.

Theo luật sư Trần Việt Thanh: “Luật Tố cáo (sửa đổi năm 2018) đã quy định khá đầy đủ các biện pháp bảo vệ người tố giác – như giữ bí mật danh tính, ngăn chặn hành vi trả đũa, thuyên chuyển công tác nếu cần thiết – nhưng thực tế triển khai còn rất hạn chế, nhất là trong doanh nghiệp tư nhân.”

"Luật đã có, nhưng việc người tố giác có được bảo vệ hay không còn phụ thuộc vào thái độ của cơ quan xử lý. Nếu cơ chế này không rõ ràng, người tố giác sẽ chọn cách im lặng – đó là thất bại của hệ thống.” - ông Thanh nhấn mạnh.

Giới doanh nghiệp cũng cho rằng, không ai hiểu rủi ro bằng người trong hệ thống. Nhưng nếu họ không được bảo vệ, hệ thống sẽ tự đánh mất khả năng điều chỉnh và cải thiện từ bên trong.

Ở các quốc gia phát triển như Mỹ, Đức, Anh hay Hàn Quốc, người tố giác không chỉ được bảo vệ mà còn được thưởng nếu thông tin của họ giúp ngăn chặn tổn thất lớn cho xã hội hoặc nhà nước, nhất là trong các vụ gian lận tài chính, y tế hoặc vi phạm đạo đức ngành dược.

Mỹ có chương trình Whistleblower của Ủy ban Chứng khoán và Giao dịch (SEC), nơi người tố giác gian lận tài chính có thể nhận tới 30% giá trị xử phạt.

Trả lời VietnamFinance, Luật sư Nguyễn Tuấn Mạnh cho rằng: “Chúng ta cần cơ chế tiếp nhận tố giác độc lập, qua đường dây nóng hoặc nền tảng số bảo mật cao. Không thể để người lao động buộc phải công khai trên mạng xã hội mới được lắng nghe.

Không phải mọi người tố giác đều đúng, và cũng không phải mọi tố cáo đều đáng tin tuyệt đối. Tuy nhiên, nếu không có một môi trường pháp lý và văn hóa doanh nghiệp cho phép tiếng nói trung thực được cất lên một cách an toàn, thì xã hội sẽ mất đi “hệ thống cảnh báo sớm” vô cùng quý giá.

Bài học từ các ngành giáo dục, y tế, từ tài chính đến thực phẩm đều cho thấy rằng: hành vi gian dối thường bắt đầu từ sự im lặng, và sự im lặng thường bắt đầu từ nỗi sợ. Muốn bảo vệ cộng đồng, phải bắt đầu từ việc bảo vệ những người dám nói thật.

Ngược lại, người tố giác không phải là kẻ gây rối, mà phải là người đang đòi lại nguyên tắc căn bản cho một xã hội văn minh: minh bạch, trách nhiệm và an toàn. Phải có đủ bằng chứng và chắc chắn về việc tố giác của mình, không tố giác sai sự thật. Đừng để họ phải hy sinh lòng dũng cảm chỉ vì hệ thống chưa đủ rộng lượng để lắng nghe" - ông Mạnh kết luận.

Nhìn lại, bất kể vụ việc đúng – sai ra sao, mỗi lần có người nội bộ lên tiếng là một cơ hội để ngành đó soi lại mình. Trong môi trường doanh nghiệp, đặc biệt với những lĩnh vực ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe người dân như thực phẩm, y tế, việc khuyến khích và bảo vệ người tố giác là một phần quan trọng của quản trị minh bạch. Không thể chờ đến lúc dư luận bùng nổ, mạng xã hội phẫn nộ, hay hậu quả xảy ra trên bàn ăn và giường bệnh thì mới lần theo dấu vết – có khi đã muộn.

Tổng bí thư Tô Lâm từ khi còn là Bộ trưởng Bộ Công an đã nhấn mạnh: "Phải bảo đảm nguyên tắc mọi tin báo, tố giác tội phạm, kiến nghị khởi tố liên quan đến tội phạm nói chung, tội phạm về tham nhũng, kinh tế, tiêu cực nói riêng đều phải được tiếp nhận và xử lý theo đúng quy định của pháp luật với quan điểm "không ngừng, không nghỉ"; "không có vùng cấm, không có ngoại lệ".

Những ngày qua, vụ việc Công ty C.P. Việt Nam bị tố “bán thịt heo bệnh” đã làm dấy lên làn sóng lo ngại trong dư luận, đặc biệt khi hình ảnh thịt heo bệnh có đóng dấu kiểm dịch được lan truyền.

Ngay sau đó, các cơ quan chức năng từ cấp tỉnh đến trung ương đã nhanh chóng vào cuộc, tiến hành kiểm tra đột xuất các cơ sở liên quan và yêu cầu giải trình. Kết quả bước đầu xác nhận hai mảnh thịt heo do ông LQN cung cấp đúng là từ cơ sở gia công cho C.P, và đã bị xử lý sai quy trình mà không lập biên bản.

Đáng chú ý, ông LQN – người tố cáo – từng đối mặt với sức ép từ phía công ty nhưng đã nhận được sự bảo vệ từ cơ quan chức năng, được hỗ trợ cấp lại thẻ BHYT và hoàn trả chi phí điều trị.

Vụ việc cho thấy hệ thống quản lý nhà nước không làm ngơ trước phản ánh tiêu cực, và quan trọng hơn, người dân khi dũng cảm lên tiếng vì lợi ích cộng đồng sẽ không bị bỏ rơi.

Đây là bước cần thiết để củng cố niềm tin vào công tác kiểm dịch và an toàn thực phẩm – yếu tố gắn bó trực tiếp đến sức khỏe của mỗi gia đình.