Hệ sinh thái tài chính số: Nhiều tiện lợi và rủi ro cao, khách hàng trở thành yếu thế

Dễ dàng tiếp cận, dễ dàng rủi ro

Chỉ trong vài năm trở lại đây, hệ sinh thái tài chính số tại Việt Nam đã phát triển mạnh mẽ, mở ra cánh cửa để người dân dễ dàng tiếp cận các dịch vụ tài chính mà trước kia vốn xa lạ hoặc quá phức tạp.

Nhờ sự hỗ trợ của công nghệ định danh điện tử (eKYC), trí tuệ nhân tạo, và các nền tảng số hóa toàn diện,… một người dùng phổ thông giờ đây chỉ cần vài phút trên điện thoại là có thể mở tài khoản ngân hàng số, tham gia đầu tư trực tuyến, chuyển tiền qua ví điện tử, mua bảo hiểm kỹ thuật số hay thậm chí là vay ngang hàng (P2P lending).

Tuy nhiên, khi cánh cửa ấy mở ra quá dễ dàng, người tiêu dùng cũng đồng thời đối mặt với một thực tế ít được nhắc đến, rằng họ đang tham gia vào một hệ sinh thái chưa có đầy đủ cơ chế pháp lý bảo vệ quyền lợi. Mức độ tiện lợi đang đi trước rất xa so với độ an toàn pháp lý – khiến người dùng trở thành bên yếu thế trong một trật tự số còn lỏng lẻo.

Trên thực tế, đã có những cảnh báo về nguy cơ một Fintech hay một ngân hàng số có thể sụp đổ – không chỉ là vấn đề tài chính, mà còn là câu hỏi chưa lời đáp về việc bảo vệ người dùng trong những tình huống khủng hoảng. Không giống như các tổ chức tài chính truyền thống được giám sát chặt chẽ, nhiều nền tảng số hiện nay hoạt động theo mô hình đa tầng, khó xác định bản chất pháp lý.

Đơn cử, khi người dùng “gửi tiền” vào một Fintech dưới hình thức gói tích luỹ, họ có thực sự ký một hợp đồng ủy thác đầu tư, hay hợp đồng góp vốn, giao dịch nội bộ không ràng buộc? Nếu hệ thống gặp sự cố, liệu người dùng có thể đòi lại quyền lợi hay không? Những chính sách tra soát, bồi hoàn mà một số Fintech cung cấp đã nêu ra các trường hợp có thể xảy ra và các chính sách giải quyết.

Tuy nhiên khi vụ lùm xùm giữa Yotta, Synapse và Evolve Bank & Trust xảy ra, giới quan sát nhận thấy rõ ràng hơn về những rủi ro lớn hơn gây ảnh hưởng trực tiếp tới quyền lợi của người tiêu dùng.

Cụ thể, câu chuyện không chỉ nằm ở việc người dùng của Yotta không thể tiếp cận được với các khoản tiền gửi vào Fintech này, mà khoản tiền gửi kia, theo cáo buộc của Yotta, đã bị Evolve Bank & Trust thông đồng với Synapse để chiếm đoạt. Dù một số người dùng của Yotta đã lấy lai được một phần, hoặc toàn bộ, vẫn còn nhiều người khác đang phải chờ đợi.

LS Nguyễn Thanh Hà, Chủ tịch Công ty Luật SBLAW, cho rằng: “Hiện nay, hệ sinh thái tài chính số tại Việt Nam đang phát triển rất nhanh, bao gồm các mô hình như ngân hàng số, ví điện tử, cho vay ngang hàng, đầu tư online, bảo hiểm số... Trong bối cảnh đó, người tiêu dùng cá nhân – đặc biệt là người dùng phổ thông – đang đứng trước nhiều nguy cơ rủi ro nhưng lại chưa được bảo vệ tương xứng về mặt pháp lý”.

Thiếu nhiều cơ chế bảo vệ người tiêu dùng

LS Nguyễn Thanh Hà đã chỉ ra 3 cái thiếu trong việc bảo vệ người tiêu dùng trước những rủi ro có thể xảy ra khi sử dụng hệ sinh thái tài chính – ngân hàng số. Thứ nhất là thiếu một định nghĩa và khuôn khổ pháp lý riêng về “người tiêu dùng tài chính số”.

Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng 2023 vẫn tiếp cận theo hướng truyền thống, chủ yếu áp dụng cho các hành vi mua bán hàng hóa, dịch vụ hữu hình. Trong khi đó, các giao dịch tài chính số lại mang tính phi vật chất, diễn ra hoàn toàn trên nền tảng công nghệ, thông tin dễ bị che giấu hoặc trình bày không minh bạch. Ví dụ, một người “gửi tiền” trên ứng dụng ví điện tử hoặc đầu tư qua nền tảng P2P nhưng thực chất không biết rõ mình đang ký hợp đồng gì, chịu rủi ro pháp lý nào.

“Do đó, cần thiết xây dựng một khung pháp lý riêng dành cho “người tiêu dùng tài chính số”, tương tự như cách một số quốc gia đang thực hiện (Singapore, EU). Khung này cần bao gồm định nghĩa rõ ràng, trách nhiệm cụ thể của bên cung ứng dịch vụ tài chính, và quyền khởi kiện, khiếu nại của người tiêu dùng khi xảy ra tranh chấp”, LS Hà cho biết.

Thứ hai là thiếu cơ chế minh bạch và đối sánh thông tin tài chính. Nhiều nền tảng số hiện nay không bắt buộc công bố đầy đủ các điều kiện, điều khoản sử dụng dịch vụ một cách dễ hiểu, minh bạch. Hợp đồng thường ở dạng điện tử, khó đọc, dễ bị người dùng bỏ qua hoặc hiểu nhầm về quyền lợi của mình.

Ngoài ra, hiện vẫn chưa có cơ chế công khai, chuẩn hóa để người tiêu dùng có thể so sánh chi phí, rủi ro và điều kiện giao dịch giữa các dịch vụ tài chính số, như cách các nước đã triển khai “cổng thông tin sản phẩm tài chính” công khai do Nhà nước vận hành.

Thứ ba là thiếu cơ chế giải quyết tranh chấp chuyên biệt và khả thi. Đối với các tranh chấp giữa người tiêu dùng cá nhân với các tổ chức Fintech hoặc ngân hàng số, việc khởi kiện hoặc khiếu nại gặp nhiều trở ngại: thủ tục phức tạp, chi phí cao, chưa có cơ chế hoà giải độc lập hoặc trọng tài chuyên biệt trong lĩnh vực tài chính số. Thực tế cho thấy, người tiêu dùng thường rơi vào tình thế “lép vế” vì không hiểu rõ quyền của mình, không có công cụ đối kháng pháp lý tương xứng.

“Tóm lại, việc xây dựng một khung pháp lý riêng cho “người tiêu dùng tài chính số” là rất cấp thiết. Khung này cần tiếp cận theo hướng bảo vệ người yếu thế, thúc đẩy trách nhiệm minh bạch thông tin, an toàn dữ liệu cá nhân và thiết lập cơ chế giải quyết tranh chấp phù hợp với đặc thù môi trường số. Đồng thời, việc hoàn thiện pháp luật cần đi kèm nâng cao nhận thức pháp lý cho người dân, để họ trở thành người tiêu dùng tài chính số một cách chủ động và có hiểu biết”, LS Nguyễn Thanh Hà kết luận.