Chứng khoán Việt 'khát' hàng hoá hậu nâng hạng

Chính phủ hiện đang hoàn thiện Nghị định về cơ cấu lại vốn Nhà nước đầu tư tại doanh nghiệp, trong đó nhấn mạnh cổ phần hoá gắn với niêm yết/đăng ký giao dịch và đấu giá công khai minh bạch. Đây được xem là bước đột phá, vừa bổ sung “hàng mới”, vừa nâng chất lượng nguồn cung trên thị trường.

Các sản phẩm mới có vai trò quan trọng

TTCK Việt Nam ghi nhận gia tăng nhanh về thanh khoản, vốn hoá và số lượng nhà đầu tư trong những năm gần đây. Tuy nhiên, nguồn hàng mới, đặc biệt là cổ phiếu chất lượng vẫn là điểm nghẽn lớn cản trở sự phát triển bền vững. Số lượng doanh nghiệp niêm yết tăng chậm, nhiều doanh nghiệp Nhà nước (DNNN) đã cổ phần hoá vẫn chưa thực hiện đăng ký giao dịch trên UPCoM hay niêm yết trên các sàn chính thức.

Việc này khiến cổ phiếu bị phân tán, khó tiếp cận, thanh khoản hạn chế và thị trường thiếu đi lớp hàng hoá đại diện cho các ngành kinh tế chủ lực. Thực tế cũng cho thấy, thị trường đang khát hàng mới.

Mỗi khi có một thương vụ phát hành quy mô lớn như: Công ty cổ phần chứng khoán Kỹ thương (TCBS) hay kế hoạch niêm yết của Công ty cổ phần chứng khoán VPS (VPS), nhà đầu tư, đặc biệt là các tổ chức trong và ngoài nước đều phản ứng mạnh mẽ, sẵn sàng trả mức định giá cao.

Điều đó phản ánh rõ nhu cầu và kỳ vọng rất lớn đối với các cổ phiếu có quy mô, minh bạch và tiềm năng tăng trưởng dài hạn của TTCK Việt Nam. Những năm gần đây, nút thắt nguồn cung hàng chất lượng đã và đang trở thành một trong những điểm nghẽn lớn của thị trường, trong bối cảnh đó, cổ phần hoá DNNN gắn với việc niêm yết cổ phiếu trên TTCK Việt Nam được kỳ vọng là giải pháp tháo nút nghẽn để thị trường có thêm hàng hoá mới, quy mô lớn và chất lượng cao.

Các cổ phiếu mới phát hành sau cổ phần hoá có ý nghĩa then chốt đối với cấu trúc và sức bền của thị trường.

Thứ nhất, về quy mô và độ sâu thị trường. Sự xuất hiện của các cổ phiếu quy mô lớn, hoạt động ở những ngành trụ cột như năng lượng, tài chính, viễn thông, giúp mở rộng vốn hoá, tăng tính đại diện của chỉ số và cải thiện khả năng hấp thụ các cú sốc dòng vốn.

Khi rổ chỉ số có nhiều doanh nghiệp dẫn dắt, biến động do sự tập trung vào một vài mã được giảm thiểu, qua đó hình thành bề mặt thanh khoản dày hơn cho toàn thị trường.

Các DNNN hiện có quy mô và vị trí quan trọng với nền kinh tế. Tính tới cuối năm 2024, Việt Nam có hơn 670 DNNN, trong đó khoảng hai phần ba do Nhà nước nắm 100%, còn lại sở hữu trên 50%.

Khu vực 100% vốn Nhà nước nắm khoảng 7% tổng tài sản và 10% vốn chủ sở hữu của toàn bộ doanh nghiệp trên thị trường. Năm 2024, các doanh nghiệp này ghi nhận doanh thu gần 3,3 triệu tỷ đồng, tăng 24%. Lợi nhuận trước thuế gần 227.500 tỷ đồng, tăng 8%, nộp ngân sách Nhà nước gần 400.000 tỷ, tăng 9% (Thảo Miên, 2025).

Thứ hai, về thu hút vốn trung và dài hạn. Hàng hoá chất lượng cao là điều kiện cần để các quỹ chủ động, quỹ ETF và dòng vốn lớn gia tăng tỷ trọng. Cổ phiếu có quy mô đủ lớn, tỷ lệ cổ phiếu tự do chuyển nhượng phù hợp, công bố thông tin minh bạch và lịch sử quản trị tốt sẽ đáp ứng bộ tiêu chí giải ngân của các nhà đầu tư tổ chức, qua đó tăng khả năng thu hút vốn và thanh khoản.

Thứ ba, về chuẩn mực quản trị và minh bạch. Niêm yết/đăng ký giao dịch buộc doanh nghiệp tuân thủ chế độ báo cáo, chuẩn mực kế toán, kiểm toán và cơ chế quản trị công ty đại chúng. Hiệu ứng lan toả quản trị khiến mặt bằng minh bạch được nâng cao, giảm chi phí vốn và rủi ro thông tin.

Thứ tư, tăng khả năng thu hút vốn ngoại. Các cổ phiếu quy mô lớn, minh bạch là điều kiện để các quỹ ETF, quỹ chủ động nước ngoài giải ngân mạnh hơn. Trong bối cảnh Việt Nam mới được nâng hạng, các tổ chức quốc tế tế và trong nước đều dự báo dòng vốn ngoại đáng kể sẽ đổ vào TTCK Việt Nam khi được nâng hạng.

Trong khi World Bank ước tính việc tái phân loại lên “emerging” có thể thu hút khoảng 5 tỷ USD, Công ty quản lý quỹ VinaCapital dự báo mức thu hút có thể đạt 5-6 tỷ USD từ cả dòng vốn chủ động và thụ động.

Trong kịch bản tối ưu, Ngân hàng TNHH một thành viên HSBC (HSBC) cho rằng Việt Nam có thể đón hơn 10 tỷ USD tổng vốn ngoại nếu các điều kiện thị trường và thể chế được củng cố tốt. Việc gia tăng thêm hàng hoá chất lượng mới từ các DNNN được cổ phần hoá sẽ là điều kiện quan trọng để khối ngoại đầu tư mạnh mẽ vào thị trường Việt Nam.

Chủ trương của Chính phủ về cổ phần hoá DNNN gắn với niêm yết trên TTCK

Trước thực trạng nguồn cung hàng hoá trên thị trường còn hạn chế, Chính phủ đã thể hiện quyết tâm mạnh mẽ thông qua Dự thảo Nghị định về cơ cấu lại vốn Nhà nước đầu tư tại doanh nghiệp.

Các chính sách trong Dự thảo không chỉ hướng đến mục tiêu đẩy nhanh tiến trình cổ phần hoá mà còn gắn chặt với yêu cầu niêm yết, minh bạch và mở rộng quy mô thị trường.

Những chủ trương này được thiết kế theo hướng đồng bộ, cụ thể nhằm tạo ra thế hệ hàng hoá mới có chất lượng, góp phần nâng tầm thị trường Việt Nam.

Đầu tiên là yêu cầu bắt buộc đưa cổ phiếu lên thị trường sau cổ phần hoá. Dự thảo quy định doanh nghiệp sau cổ phần hoá, nếu đủ điều kiện là công ty đại chúng, phải hoàn tất thủ tục đăng ký giao dịch trên UPCoM hoặc niêm yết trên HoSE/HNX trong thời hạn xác định (mốc 90 ngày kể từ ngày chuyển đổi).

Cơ chế thời hạn cứng giúp khắc phục tình trạng "cổ phần hoá trên giấy", biến cổ phiếu thành hàng hoá giao dịch được trong khung thời gian dự báo được.

Việc tăng cường minh bạch thông tin cũng được quy định chặt chẽ, cụ thể hơn. Theo Dự thảo, doanh nghiệp phải công khai lộ trình, tiến độ, phương án cổ phần hoá và kết quả thực hiện; đồng thời đáp ứng đầy đủ quy chế công bố thông tin, báo cáo tài chính theo chuẩn công ty đại chúng/niêm yết.

Yêu cầu minh bạch này vừa bảo vệ nhà đầu tư, vừa là điều kiện để thu hút dòng vốn tổ chức. Hoạt động đấu giá cũng được quy định công khai, bảo đảm giá thị trường và tỷ lệ tự do giao dịch.

Nguyên tắc mặc định là đấu giá công khai qua Sở Giao dịch Chứng khoán; tỷ lệ IPO công khai tối thiểu đủ lớn (ví dụ 20% vốn điều lệ), giá trúng không thấp hơn giá khởi điểm.

Cách tiếp cận này tạo phân bổ rộng, hình thành tỷ lệ tự do giao dịch hợp lý ngay từ đầu, đồng thời hạn chế rủi ro định giá thấp tài sản Nhà nước. Cổ phần hoá trước hết được tập trung vào nhóm tập đoàn, tổng công ty lớn.

Hướng triển khai này giúp quá trình cơ cấu lại vốn Nhà nước đạt hiệu quả và tạo tác động lan toả mạnh tới thị trường. Việc lựa chọn các doanh nghiệp có quy mô lớn, hoạt động trong các lĩnh vực then chốt như năng lượng, tài chính hay hạ tầng sẽ hình thành nguồn hàng hoá quy mô, có sức hút với dòng vốn tổ chức trong và ngoài nước.

Cách làm này giúp tập trung nguồn lực, tránh phân tán và manh mún, đồng thời bảo đảm hiệu quả thực thi chính sách. Khi các tập đoàn chủ lực lên sàn, quy mô vốn hoá thị trường sẽ được mở rộng, mặt bằng quản trị doanh nghiệp được nâng lên, góp phần hình thành các “hàng hoá đầu tàu” dẫn dắt sự phát triển của TTCK Việt Nam.

Trong giai đoạn 2022–2025, theo Quyết định số 1479/QĐ-TTg năm 2022 của Thủ tướng Chính phủ, Nhà nước đặt mục tiêu sắp xếp và cổ phần hóa 141 doanh nghiệp thuộc phạm vi quản lý.

Tuy nhiên, đến giữa năm 2025, tiến độ triển khai không đạt kế hoạch đề ra, khi số lượng doanh nghiệp thực hiện cổ phần hóa mới chỉ chiếm tỷ lệ rất thấp so với mục tiêu trung bình 30 doanh nghiệp mỗi năm.

Giai đoạn 2026-2030, căn cứ theo Quyết định số 13/2025/QĐ-TTg và Kế hoạch số 130/KH-BCĐTKNQ18 năm 2025, Chính phủ đã định hướng tiếp tục đẩy mạnh quá trình cổ phần hóa gắn với niêm yết doanh nghiệp trên TTCK, đồng thời rà soát, cập nhật toàn bộ danh mục doanh nghiệp nhà nước nhằm chuẩn bị cho kế hoạch sắp xếp giai đoạn 2026–2030.

Bên cạnh đó, Chính phủ nhấn mạnh yêu cầu tăng cường phân cấp, bảo đảm minh bạch trong công tác định giá và công khai toàn bộ quá trình cổ phần hóa, coi đây là điều kiện then chốt để nâng cao hiệu quả thực thi trong giai đoạn tới.

Bên cạnh đó, vấn đề mở rộng đối tượng nhà đầu tư cũng được coi trọng. Theo Dự thảo Nghị định, cổ phần trong DNNN cổ phần hoá có thể được mua bởi nhà đầu tư trong nước, nhà đầu tư nước ngoài, người lao động và tổ chức công đoàn tại doanh nghiệp.

Quy định mới mở rộng phạm vi người tham gia, đồng thời siết chặt điều kiện nhằm bảo đảm minh bạch và công bằng, loại trừ các trường hợp bị cấm hoặc vi phạm pháp luật về quản lý tài sản nhà nước.

Cách tiếp cận này giúp gia tăng cạnh tranh, định giá doanh nghiệp theo cơ chế thị trường, nâng cao hiệu quả thoái vốn và thu hút dòng vốn tổ chức, đặc biệt từ nước ngoài.

Sự tham gia đa dạng của các nhà đầu tư cùng chính sách cổ phần ưu đãi cho người lao động và công đoàn không chỉ củng cố sự ổn định nội bộ mà còn góp phần hình thành thế hệ cổ phiếu mới có chất lượng cao, minh bạch và mang tính đại chúng.

Một số khuyến nghị chính sách

Để các chủ trương cổ phần hoá DNNN và niêm yết các DN sau cổ phần thực sự mang lại kết quả, cần có hệ thống giải pháp đồng bộ, vừa bảo đảm tính kỷ luật thực thi, vừa tháo gỡ rào cản và nâng chuẩn quản trị thị trường. Các Khuyến nghị có thể nhóm thành bốn nhóm trọng tâm sau:

Thứ nhất, áp dụng chế tài nghiêm khắc đối với hành vi chậm chuyển đổi. Cần có kế hoạch giám sát chặt chẽ từ cơ quan đại diện chủ sở hữu vốn nhà nước và Ủy ban Chứng khoán Nhà nước. Đặc biệt, phải áp dụng chế tài xử lý nghiêm minh và công bố công khai danh sách các doanh nghiệp đã cổ phần hoá nhưng chưa thực hiện niêm yết/đăng ký giao dịch.

Thứ hai, tháo gỡ triệt để vướng mắc tồn đọng. Chính phủ cần chỉ đạo các bộ, ngành, địa phương tập trung giải quyết dứt điểm các vướng mắc, đặc biệt liên quan đến đất đai, xác định giá trị tài sản doanh nghiệp và các thủ tục tài chính phức tạp, vốn là nguyên nhân cốt lõi gây chậm trễ trong toàn bộ tiến trình cổ phần hoá và đăng ký, giao dịch.

Thứ ba, tích hợp quy trình IPO và niêm yết. Cơ quan quản lý cần tiếp tục cải tiến và tích hợp quy trình chào bán cổ phiếu ra công chúng với quy trình niêm yết để rút ngắn tối đa thời gian từ khi bán cổ phần đến khi cổ phiếu chính thức được giao dịch trên sàn, tăng tính hấp dẫn và giảm thiểu rủi ro cho nhà đầu tư.

Hiện nay, theo Nghị định số 245/2025/NĐ-CP tuy đã được rút ngắn so với trước đây, nhưng thời gian tới cần hướng tới việc đảm bảo thời điểm IPO cũng chỉnh là thời điểm niêm yết cổ phiếu.

Thứ tư, nâng chuẩn quản trị, minh bạch thông tin và truyền thông hiệu quả. Tiến hành áp dụng lộ trình IFRS cho doanh nghiệp quy mô lớn, yêu cầu kiểm toán độc lập chất lượng cao; tăng cường chức năng quan hệ nhà đầu tư (IR) và công bố thông tin theo chuẩn quốc tế.

Đồng thời, tổ chức truyền thông nhà đầu tư có mục tiêu: chuẩn bị bản thông tin nhà đầu tư (IM), tổ chức các buổi gặp gỡ, trao đổi với các nhà đầu tư trong nước và quốc tế, đặc biệt là các nhà đầu tư tổ chức; chủ động khai thác bối cảnh nâng hạng để thu hút dòng vốn mới.

Chủ trương cổ phần hoá gắn với niêm yết/đăng ký giao dịch và đấu giá công khai minh bạch không chỉ nhằm tối ưu hoá nguồn lực Nhà nước mà còn trực tiếp giải quyết nút thắt cung trên thị trường.

Khi các cổ phiếu mới đủ quy mô, minh bạch và có tỷ lệ tự do giao dịch hợp lý được đưa lên sàn đúng hạn, TTCK Việt Nam sẽ có thêm hàng hoá chất lượng, cải thiện khả năng thu hút vốn tổ chức và đặt nền tảng cho tăng trưởng bền vững của thị trường vốn.