New Zealand và hai lần cải cách lớn

1984 và “Rogernomics”

Vào đầu thập niên 1980, New Zealand đối mặt với một cuộc khủng hoảng kinh tế nghiêm trọng. Chính phủ duy trì sự kiểm soát chặt chẽ đối với nền kinh tế, với mức độ can thiệp lớn vào các ngành công nghiệp, giá cả, tiền lương, trợ cấp nhà nước. Bộ máy hành chính cồng kềnh, quan liêu khiến chi tiêu công gia tăng, dẫn đến nợ công cao và tăng trưởng trì trệ.

Đến năm 1984, New Zealand rơi vào khủng hoảng tài chính với thâm hụt ngân sách trầm trọng, tỷ lệ lạm phát cao và sức cạnh tranh kinh tế suy giảm. Khi Đảng Lao động lên nắm quyền, chính phủ của Thủ tướng David Lange và Bộ trưởng Tài chính Roger Douglas đã khởi xướng một cuộc cải cách mạnh mẽ, được biết đến với tên gọi "Rogernomics".

Theo đó, chính phủ quyết định tư nhân hóa các doanh nghiệp nhà nước hoạt động kém hiệu quả. Nhiều lĩnh vực như điện lực, viễn thông, hàng không, ngân hàng, bảo hiểm và đường sắt được chuyển đổi sang mô hình doanh nghiệp hoạt động theo nguyên tắc thị trường. Điều này giúp giảm trợ cấp nhà nước và làm cho các doanh nghiệp này trở nên cạnh tranh hơn, đồng thời giảm gánh nặng tài chính cho chính phủ.

Song song với đó, bộ máy hành chính được tinh giản đáng kể. Số lượng bộ ngành giảm từ hơn 40 xuống còn khoảng 20, số lượng công chức cũng giảm mạnh, chỉ giữ lại những nhân viên có hiệu suất cao. Nhiều dịch vụ hành chính được chuyển giao cho khu vực tư nhân nhằm tăng hiệu quả hoạt động.

New Zealand là quốc gia tiên phong trong việc áp dụng mô hình quản trị công mới (New Public Management - NPM). Theo mô hình này, chính phủ ký kết các hợp đồng hiệu suất với các cơ quan nhà nước, yêu cầu sự minh bạch và trách nhiệm rõ ràng. Kết quả làm việc của công chức được đo lường và liên kết trực tiếp với lương thưởng. Đồng thời, các cơ quan hành chính được trao quyền tài chính độc lập, giúp tăng cường hiệu suất làm việc và hạn chế tình trạng quan liêu.

Chính phủ cũng tiến hành tự do hóa kinh tế và cải cách chính sách tài khóa. Các quy định kiểm soát giá cả và tiền lương bị bãi bỏ, thuế doanh nghiệp và thuế cá nhân được cắt giảm để thu hút đầu tư tư nhân. Bên cạnh đó, chính phủ giới hạn chi tiêu công nhằm đảm bảo ngân sách bền vững. Nhờ đó, nền kinh tế phục hồi mạnh mẽ, thu hút đầu tư nước ngoài và tăng trưởng bền vững.

Nhờ những chính sách quyết liệt này, nền kinh tế New Zealand bắt đầu phục hồi mạnh mẽ, đạt tốc độ tăng trưởng trung bình 3% - 4% mỗi năm trong thập niên 1990. Nợ công cũng giảm đáng kể, từ 63% GDP xuống chỉ còn 17% vào năm 1999. Từ một quốc gia “nợ nần chồng chất”, New Zealand đã vươn lên trở thành một trong những nền kinh tế có tính cạnh tranh cao nhất thế giới. Mức sống của người dân được cải thiện đáng kể nhờ tăng trưởng kinh tế và hệ thống dịch vụ công hiệu quả hơn.

Bộ máy nhà nước sau cải cách trở nên gọn nhẹ hơn và vận hành hiệu quả hơn. Chi tiêu công giảm đáng kể nhưng chất lượng dịch vụ công vẫn được duy trì ở mức cao. Hệ thống hành chính minh bạch hơn, giảm thiểu tình trạng tham nhũng và lãng phí.

Tuy nhiên, cải cách cũng mang đến những hệ lụy, khi tỷ lệ thất nghiệp tăng cao do quá trình tinh giản nhân sự trong khu vực công, đồng thời sự chênh lệch giàu nghèo cũng ngày càng lớn. Dù vậy, về dài hạn, cải cách 1984 đã đặt nền móng cho một chính phủ nhỏ gọn, minh bạch và vận hành hiệu quả hơn.

Thách thức trở lại vào năm 2024

Bốn thập kỷ sau, vào năm 2024, New Zealand một lần nữa đối diện với thách thức trong quản lý khu vực công. Từ năm 2017 đến 2024, số lượng nhân sự trong khu vực công đã tăng 34%, kéo theo áp lực lớn về tài chính.

Khi Đảng Quốc gia lên nắm quyền vào tháng 10/2023, Thủ tướng Christopher Luxon và Bộ trưởng Tài chính Nicola Willis đã cam kết thực hiện một cuộc cải cách mới nhằm tối ưu hóa ngân sách nhà nước và tập trung vào các dịch vụ tuyến đầu như giáo dục và cảnh sát trong bối cảnh nguồn thu ngân sách giảm và giảm thuế.

Bộ trưởng Tài chính New Zealand Nicola Willis đã yêu cầu các cơ quan công quyền cắt giảm từ 6,5% đến 7,5% chi tiêu để giảm áp lực đối với ngân sách. Trong kế hoạch ngân sách năm 2024, chính phủ New Zealand cũng đặt mục tiêu tiết kiệm 1,5 tỷ NZD (858 triệu USD) chi phí vận hành trong lĩnh vực công.

Trọng tâm của lần cải cách này là cắt giảm quy mô bộ máy hành chính, với gần 10.000 vị trí trong khu vực công bị loại bỏ, giúp giảm đáng kể chi tiêu chính phủ. Việc cắt giảm lao động diễn ra với các cơ quan công quyền trong đó bao gồm cả các cơ quan đầu não như Văn phòng Thủ tướng và Nội các, Bộ Quốc phòng, Bộ Tư Pháp, Bộ Nội vụ, Bộ giáo dục… Trong đó, Bộ Y tế là một trong những cơ quan bị cắt giảm nhân sự nhiều nhất với việc cắt giảm hơn 2.000 người.

Bên cạnh việc tinh giản nhân sự, chính phủ cũng chuyển hướng đầu tư vào các dịch vụ công thiết yếu như y tế, giáo dục và an ninh. Nhiều bộ phận hành chính không trực tiếp phục vụ người dân bị thu hẹp hoặc tái cơ cấu để nâng cao hiệu quả. Việc ứng dụng công nghệ cũng được đẩy mạnh để giảm bớt khối lượng công việc hành chính.

Dù giúp tiết kiệm chi tiêu chính phủ, nhưng những thay đổi này vẫn dấy lên nhiều tranh cãi về nguy cơ ảnh hưởng đến chất lượng dịch vụ công. Người dân lo ngại rằng việc giảm nhân sự quá mạnh có thể làm giảm tốc độ xử lý các vấn đề quan trọng, đặc biệt là trong lĩnh vực y tế và phúc lợi xã hội.

Nguồn cảm hứng cho nhiều nước khác

Cuộc cải cách tinh gọn bộ máy hành chính của New Zealand là một trong những hình mẫu thành công nhất trên thế giới. Nhờ sự kết hợp giữa tư nhân hóa, quản trị công mới và kỷ luật tài chính, New Zealand đã chuyển đổi từ một nền kinh tế trì trệ sang một quốc gia có bộ máy hành chính hiệu quả và nền kinh tế phát triển mạnh mẽ.

Quá trình cải cách của New Zealand không chỉ có tác động trong nước mà còn trở thành nguồn cảm hứng cho nhiều quốc gia khác. Mô hình quản trị công mới mà nước này từng áp dụng đã phần nào được áp dụng trong các chính sách cải cách hành chính trên toàn thế giới, đặc biệt trong lĩnh vực quản trị công và tài chính công.

So với cải cách 1984, cuộc cải cách 2024 diễn ra trong bối cảnh ít căng thẳng hơn nhưng vẫn mang tính bước ngoặt. Nếu như Rogernomics đã làm thay đổi hoàn toàn mô hình kinh tế của New Zealand, thì cải cách 2024 lại tập trung vào việc điều chỉnh bộ máy chính quyền để đảm bảo sự bền vững tài chính trong tương lai.

Dù phương pháp thực hiện khác nhau, cả hai giai đoạn này đều phản ánh quyết tâm của New Zealand trong việc duy trì một chính phủ hiệu quả, linh hoạt và phù hợp với nhu cầu thực tế của xã hội.

Một trong những bài học quan trọng nhất từ cuộc cải cách của New Zealand là cải cách phải quyết liệt và đồng bộ. Sự thay đổi được thực hiện một cách toàn diện, không chỉ dừng lại ở việc giảm biên chế mà còn phải thay đổi toàn bộ cách thức quản lý khu vực công.

Vai trò của công nghệ cũng rất quan trọng trong quá trình cải cách. Ứng dụng công nghệ vào quản lý hành chính giúp tăng hiệu suất làm việc, giảm chi phí và đơn giản hóa quy trình thủ tục. Chính phủ New Zealand đã đầu tư mạnh vào số hóa dữ liệu và cải tiến hệ thống công nghệ thông tin, từ đó nâng cao chất lượng quản lý và phục vụ công dân.