Trung Quốc thống trị thị trường đất hiếm như thế nào?

Nâng cao chuỗi giá trị đất hiếm

Tháng trước, công ty đất hiếm Tài Nguyên Thịnh Hòa (Shenghe Resources) của Trung Quốc đã mua lại toàn bộ kho dự trữ tại mỏ đất hiếm đầu tiên và duy nhất đang hoạt động của Canada. Tiếp đó, công ty này tiếp tục mua 9,9% cổ phần của công ty phát triển đất hiếm Vital Metals.

Trong những năm gần đây, Shenghe đã mua cổ phần của hai công ty Úc sở hữu các mỏ đất hiếm ở Greenland và Tanzania, cũng như cổ phần của công ty sở hữu mỏ đất hiếm lớn nhất ở Mỹ. Mỏ này có tên Mountain Pass, sản xuất khoảng 15% lượng đất hiếm của thế giới.

Những thỏa thuận này đã trao cho Shenghe độc quyền mua đất hiếm cô đặc được sản xuất tại các mỏ. Các thương vụ mua lại gần đây của Shenghe là một phần trong chiến lược rộng lớn hơn của Trung Quốc nhằm nâng cao chuỗi giá trị đất hiếm.

Shenghe đã nhập khẩu đất hiếm từ các mỏ ở Mỹ và Úc và chế biến chúng tại Trung Quốc kể từ năm 2016. Từ năm 2017 đến năm 2022, Shenghe đã chi khoảng 248 tỷ USD hàng năm cho đất hiếm từ các mỏ nước ngoài – nhiều hơn nhiều so với việc mua đất hiếm trong nước.

Ông Duan Xiaolin, trợ lý giáo sư nghiên cứu toàn cầu tại Đại học Trung Quốc Hồng Kông ở Thâm Quyến, cho biết Trung Quốc đang cố gắng sử dụng tài nguyên đất hiếm một cách bền vững.

“Những nỗ lực này bao gồm các quy định về môi trường, kiểm soát sản xuất và tái cơ cấu công nghiệp để củng cố hoạt động sản xuất đất hiếm giữa các doanh nghiệp nhà nước", ông Duan cho hay.

Trong khi đó, các nước phương Tây dẫn đầu là Mỹ, Australia, Liên minh châu Âu (EU) và Canada đã tìm cách phát triển chuỗi cung ứng đất hiếm mới để ít phụ thuộc vào Trung Quốc.

Điều đó đã khiến tỷ trọng xuất khẩu đất hiếm của Trung Quốc giảm từ khoảng 90% một thập kỷ trước xuống còn khoảng 70% vào năm 2022, theo Cơ quan Khảo sát Địa chất Mỹ.

Và với nguồn cung thiếu hụt trong nước, ngành đất hiếm Trung Quốc đã phải phụ thuộc nhiều hơn vào việc nhập khẩu các sản phẩm thượng nguồn để chế biến. Nhập khẩu đã tăng đáng kể, từ 14.274 tấn trong năm 2016 lên khoảng 10 lần khối lượng đó vào năm 2022.

Trong chuỗi cung ứng đất hiếm, sản xuất thượng nguồn liên quan đến việc khai thác các nguyên tố cũng như chiết xuất và tách oxit của chúng. Hạ nguồn chủ yếu là sản xuất nam châm vĩnh cửu, dùng cho xe điện.

Ngành công nghiệp này đã nhập khẩu 2.759 tấn oxit đất hiếm, một sản phẩm thượng nguồn, vào năm 2016 – và tăng gấp 10 lần trong nửa đầu năm 2023.

Nước này chỉ nhập khẩu 2 tấn quặng thô vào năm 2016 nhưng trong 3 năm qua đã nhập khẩu hơn 70.000 tấn mỗi năm.

“Các công ty Trung Quốc đang nhập khẩu nguyên liệu thô từ nước ngoài và tích cực tìm cách đa dạng hóa để đáp ứng nhu cầu về nguyên liệu thô của họ, trong đó Shenghe Resources là công ty tiên phong đáng chú ý trong lĩnh vực này”, ông Duan cho hay.

Khi Trung Quốc mua nhiều sản phẩm thượng nguồn hơn từ nước ngoài, xuất khẩu nam châm vĩnh cửu đất hiếm, một sản phẩm hạ nguồn có nhu cầu cao và có giá trị gia tăng cao, đã tăng gần gấp đôi từ năm 2016 đến năm 2023. Chúng được xuất khẩu sang các nước bao gồm Mỹ, Đức, Ý , Ba Lan và Việt Nam.

Châu Âu tụt hậu

Khi các nước phương Tây phát triển chuỗi cung ứng đất hiếm của riêng mình để giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc, các thương vụ mua lại như của Shenghe cho thấy Trung Quốc đang tìm cách nhập khẩu các sản phẩm thượng nguồn từ phương Tây, sau đó xuất khẩu các sản phẩm có giá trị gia tăng trở lại các nước này.

Vì vậy, trong khi Trung Quốc từng cung cấp nguyên liệu thô giá rẻ cho các quốc gia phương Tây để sản xuất các sản phẩm cao cấp cho năng lượng sạch thì giờ đây họ đang cố gắng đảo ngược dòng sản xuất đó trong chuỗi giá trị toàn cầu.

Việc thăm dò và khai thác nhanh chóng các mỏ đất hiếm cũng như vị trí dẫn đầu về công nghệ tách và khai thác đã giúp Trung Quốc thống trị xuất khẩu quặng thô và các sản phẩm thượng nguồn khác.

Ông Kevin Ansdell, giáo sư khoa học địa chất tại Đại học Saskatchewan ở Canada, lưu ý rằng phương Tây đang bị tụt hậu khi nói đến khâu tinh chế trong chuỗi cung ứng đất hiếm.

“Vì vậy, nếu bạn phát triển một mỏ đất hiếm mới ở châu Âu chẳng hạn, rất có thể quặng, được xử lý ở một mức độ nhất định, sau đó sẽ phải được gửi đến Trung Quốc để tinh chế thành kim loại nguyên chất,” ông nói.

Theo Antonio Helio Castro Neto, giáo sư và nhà khoa học vật liệu tại Đại học Quốc gia Singapore, Mỹ sẽ phải mất ít nhất một thập kỷ đầu tư mạnh mẽ để bắt kịp công nghệ chế biến đất hiếm của Trung Quốc.

Trong khi đó, Trung Quốc đang tìm cách duy trì sự thống trị của mình trong chế biến hạ nguồn. Nó đã cấm xuất khẩu công nghệ được sử dụng để chế tạo nam châm vĩnh cửu đất hiếm vào tháng 12, bổ sung thêm lệnh cấm xuất khẩu các công nghệ xử lý được áp dụng kể từ năm 2020.

Lao động giá rẻ và chi phí sản xuất thấp của Trung Quốc đã thúc đẩy tăng trưởng kinh tế nhanh chóng trong bốn thập kỷ qua, nhưng gần đây nước này đang cố gắng nâng cấp ngành sản xuất. Quá trình đó đã được đẩy nhanh bởi các nước phương Tây chuyển một số chuỗi cung ứng ra khỏi Trung Quốc.

Theo Bộ Công nghiệp và Công nghệ thông tin Trung Quốc, sản lượng giá trị gia tăng của ngành sản xuất Trung Quốc đã tăng từ 16,98 nghìn tỷ nhân dân tệ năm 2012 lên 31,4 nghìn tỷ nhân dân tệ một thập kỷ sau đó.

Trung Quốc đã tiến lên chuỗi cung ứng năng lượng sạch và không chỉ đất hiếm. Theo Cơ quan Năng lượng Quốc tế, đây cũng là nhà xử lý bốn nguồn năng lượng tái tạo khác, đồng, niken, coban và lithium lớn nhất thế giới,  với hầu hết hoạt động sản xuất được thực hiện bên ngoài Trung Quốc.

Bà Wang Guoqing, giám đốc Trung tâm nghiên cứu thông tin thép Lange ở Bắc Kinh cho biết việc chuyển đổi nguyên liệu thô hoặc sản phẩm thượng nguồn thành sản phẩm có giá trị gia tăng cao mang lại lợi nhuận cao hơn và nhiều lợi ích hơn cho sự phát triển kinh tế của đất nước.

Theo báo cáo của IEA, Trung Quốc hiện thống trị việc sản xuất xe điện, ứng dụng chính của vật liệu đất hiếm, chiếm hơn một nửa tổng số đăng ký ô tô điện mới trên toàn cầu vào năm 2022.

Xem thêm >> Chứng khoán Trung Quốc bị ‘thổi bay’ hơn 6.000 tỷ USD kể từ đỉnh năm 2021