SpaceX của Elon Musk ‘bá chủ’: Kẻ phá bĩnh đáng giá 400 tỷ USD

Trong chưa đầy một thập kỷ, SpaceX đã chuyển từ “kẻ phá bĩnh” giá rẻ thành xương sống của hạ tầng không gian Mỹ.

Từ đưa phi hành gia NASA lên quỹ đạo, chở hàng lên Trạm Vũ trụ Quốc tế (ISS), phóng vệ tinh an ninh quốc gia, đến vận hành chòm vệ tinh thương mại lớn nhất thế giới, dấu ấn SpaceX xuất hiện ở hầu hết các mắt xích quan trọng.

Mức độ phụ thuộc ngày càng sâu khiến cả cơ quan nhà nước lẫn doanh nghiệp Mỹ phải vừa tận dụng lợi thế về chi phí, năng lực, vừa tính toán rủi ro khi một nhà thầu tư nhân nắm giữ quá nhiều “đòn bẩy” kỹ thuật và công nghiệp.

“Cỗ máy phóng” chủ lực của Mỹ

Elon Musk thành lập SpaceX vào năm 2002. Sử dụng số tiền mà ông kiếm được từ việc bán PayPal, Musk và công ty mới của mình đã phát triển tên lửa đầu tiên của họ, Falcon 1, để thách thức các nhà cung cấp phóng hiện có.

Năm 2003, Musk đã diễu hành Falcon 1 quanh các con phố ở Washington với hy vọng thu hút sự chú ý của các cơ quan chính phủ và những hợp đồng trị giá hàng triệu USD mà họ cung cấp. Chiến lược này đã thành công, và vào năm 2004, SpaceX nhận được vài triệu USD từ Cơ quan Nghiên cứu Dự án Tiên tiến Quốc phòng (DARPA) và Không quân Mỹ để tiếp tục phát triển tên lửa.

Mặc dù nhận được sự hỗ trợ từ chính phủ, công ty vẫn gặp khó khăn. Ba lần phóng đầu tiên của Falcon 1 đều thất bại trong việc đạt quỹ đạo.

"NASA, và cụ thể là hợp đồng hàng hóa thương mại ban đầu, chính là thứ đã cứu công ty khi nó đang trên bờ vực phá sản," Chris Quilty, Chủ tịch kiêm đồng CEO của Quilty Space, một công ty nghiên cứu tập trung vào lĩnh vực vũ trụ, nhận định.

NASA đã trao hợp đồng trị giá 1,6 tỷ USD, được gọi là Dịch vụ Bổ sung Thương mại, cho SpaceX vào năm 2008, chỉ vài tháng sau chuyến bay thành công đầu tiên của Falcon 1. Hợp đồng yêu cầu SpaceX sử dụng tên lửa mới Falcon 9 cùng với tàu Dragon để vận chuyển hàng hóa và vật tư đến Trạm Vũ trụ Quốc tế trong suốt 12 sứ mệnh. Vào năm 2014, SpaceX giành được một hợp đồng khác từ NASA trị giá 2,6 tỷ USD để phát triển và vận hành các phương tiện chở phi hành gia đến và từ Trạm Vũ trụ Quốc tế.

Năm 2024, SpaceX thiết lập một năm kỷ lục với nhịp phóng chưa từng có. Tính đến cuối tháng 10, hãng đã thực hiện 98 vụ phóng Falcon 9 (chưa kể Falcon Heavy và các chuyến bay Starship thử nghiệm), thể hiện mức độ sẵn sàng và năng lực quay vòng phương tiện ở quy mô công nghiệp.

Nhịp phóng cao kéo theo “hiệu ứng mạng lưới” khiến nhiều khách hàng thương mại và cơ quan nhà nước chuyển sang đặt lịch ở SpaceX, càng củng cố vị thế thống trị của hãng trong thị trường phóng của Mỹ.

Trên bờ phía Tây, tần suất Falcon 9 tại Căn cứ Vũ trụ Vandenberg cũng khiến cơ sở hạ tầng phóng phải “chạy hết công suất” để đáp ứng.

Sự phụ thuộc rõ ràng nhất thể hiện ở chương trình bay có người lái thương mại. Khi Boeing Starliner chậm tiến độ và phát sinh vấn đề kỹ thuật, NASA đã phải gia hạn hợp đồng với SpaceX để có thêm chuyến Crew Dragon, bảo đảm “đường dây sinh mệnh” lên ISS không bị gián đoạn đến tận năm 2030.

Phụ thuộc của NASA không dừng ở vận tải người. Ở mảng hàng hóa, con tàu Cygnus của Northrop Grumman, vốn bay bằng tên lửa Antares, đã phải chuyển sang phóng trên… Falcon 9 của SpaceX sau khi cấu hình Antares cũ ngừng hoạt động. Sự sắp xếp này giúp NASA duy trì nhịp tiếp tế ISS nhưng cũng làm tăng “độ lệch” hệ sinh thái về phía SpaceX.

Những lần phóng này chiếm 83% tổng số tàu vũ trụ được phóng trong năm ngoái. Theo báo cáo tháng 7 của Bloomberg, SpaceX được định giá 400 tỷ USD.

SpaceX bá chủ, “cửa hẹp” cho đối thủ

Ở tầm xa hơn, NASA chọn Starship làm Hệ thống hạ cánh Mặt Trăng (HLS) cho Artemis III, quyết định đặt SpaceX ở trung tâm mục tiêu đưa người Mỹ trở lại Mặt Trăng. Hợp đồng HLS ban đầu trị giá 2,89 tỷ USD và NASA sau đó tiếp tục chọn Blue Origin làm nhà cung cấp thứ hai để đa dạng rủi ro, nhưng mảnh ghép Starship vẫn là mắt xích then chốt cho các sứ mệnh đầu tiên.

Sau bốn chuyến bay thử thành công một phần trong năm 2024, Starship tiến bộ nhanh về công nghệ siêu nặng có thể tái sử dụng. Tuy vậy, NASA đã điều chỉnh mốc thời gian Artemis vì độ phức tạp của chuỗi nâng cấp, từ tiếp nhiên liệu quỹ đạo đến tích hợp HLS, cho thấy sự phụ thuộc vào tiến độ của SpaceX là rủi ro hệ thống thực sự.

Ở mảng an ninh quốc gia, Bộ Quốc phòng Mỹ ngày càng “đặt cược” vào SpaceX. Trong giai đoạn NSSL (National Security Space Launch) giai đoạn 3 – Lane 1, SpaceX giành phần lớn hợp đồng phóng (17/43 nhiệm vụ), vượt xa ULA và Blue Origin. Việc giành nhiều nhiệm vụ nhạy cảm cho thấy Falcon 9/Heavy được tin cậy về lịch trình, năng lực, và chi phí.

Không chỉ là “xe tải” lên quỹ đạo, SpaceX còn nổi lên như một nhà cung cấp hạ tầng không gian. Starlink - chòm vệ tinh băng rộng của hãng - đã vượt 7.300 vệ tinh hoạt động và hơn 5 triệu người dùng toàn cầu tính đến đầu 2025, trở thành nền tảng truyền dẫn dữ liệu quỹ đạo tầm thấp lớn nhất thế giới. Với các phương án “Starshield” dành cho khách hàng chính phủ/quốc phòng, chòm vệ tinh này càng đan sâu vào hạ tầng chiến lược của Mỹ.

Về kinh tế, mô hình tái sử dụng của SpaceX ép mặt bằng giá phóng xuống mức mà các đối thủ khó theo kịp, đồng thời tạo “rào cản gia nhập” mới: muốn cạnh tranh, các hãng phải đạt được chu kỳ quay vòng phương tiện, năng lực sản xuất bậc cao và chuỗi cung ứng vật tư, từ động cơ đến tổ hợp tầng đẩy, ở quy mô công nghiệp.

Chính Washington Post từng mô tả cách SpaceX “định hình lại” thị trường phóng thương mại toàn cầu với nhịp độ và chi phí, đưa các tổ chức nhà nước lẫn công ty tư nhân vào quỹ đạo phụ thuộc lịch phóng của hãng.

Sự phụ thuộc còn thể hiện ở hạ tầng mặt đất. Tại Vandenberg, tần suất phóng SpaceX tăng nhanh buộc lực lượng không gian và các cơ quan liên bang nâng cấp quy trình, nhân sự và năng lực hỗ trợ, một lần nữa cho thấy “chuẩn lịch trình” của ngành đang dịch chuyển theo nhịp SpaceX.

Nhằm giảm rủi ro, Chính phủ Mỹ vẫn cố gắng duy trì ít nhất hai nhà thầu phóng chiến lược. ULA đã khai hỏa thành công Vulcan và đặt mục tiêu tăng năng lực, nhưng họ thừa nhận cần thời gian để mở rộng công suất và xây dựng chuỗi cung ứng động cơ/linh kiện ổn định.

Trong khi đó, Blue Origin giành được một phần nhiệm vụ NSSL pha 3, đồng thời New Glenn đã có chuyến bay đầu tiên, song để đạt nhịp phóng tương đương Falcon 9 vẫn là chặng đường dài.

Ở mảng ISS cargo, Northrop Grumman dự kiến đưa cấu hình Antares 330 trở lại với động cơ và tầng đẩy mới, nhưng trước mắt vẫn phải dựa vào Falcon 9 để bảo đảm lịch tiếp tế. Những “điểm nghẽn quá độ” như vậy khiến nỗ lực đa dạng hóa phụ thuộc luôn chịu áp lực thời gian.

Và những rủi ro

Phụ thuộc vào một nhà cung cấp thống trị luôn đi kèm câu hỏi: chuyện gì xảy ra nếu xảy ra sự cố kéo dài? Với SpaceX, rủi ro có thể đến từ nhiều hướng: gián đoạn cấp phép bay (FAA), tai nạn chuỗi chuyến bay, hay sự cố hạ tầng bệ phóng. Khi phần lớn lịch ISS, an ninh quốc gia và khách hàng thương mại đều “xếp hàng” ở SpaceX, mọi nút thắt có thể gây hiệu ứng domino.

Nhưng vì sao Mỹ chấp nhận mức độ phụ thuộc này? Câu trả lời ngắn gọn: hiệu quả cả về chi phí, lịch trình và năng lực kỹ thuật. Falcon 9/Heavy mang lại giá trị nhanh và rõ, còn Starship mở ra biên độ nhiệm vụ mới (trả hàng nặng, kiến trúc Mặt Trăng, tiếp tế sâu không gian). Tuy vậy, các cơ quan hoạch định vẫn đang tạo “van an toàn”: duy trì nhà cung cấp thứ hai cho Artemis (Blue Origin), nâng đỡ các phương tiện mới (Vulcan, New Glenn), và phân chia hợp đồng theo “làn” để giữ cửa cho đối thủ.

Với mảng thương mại, nhiều nhà vận hành vệ tinh chấp nhận “đứng chung hàng” ở SpaceX vì được bay nhanh, rẻ, nhưng không ít người vẫn “rải đều” đặt chỗ ở Arianespace, ULA hay Relativity để tránh phụ thuộc tuyệt đối. Washington Post ghi nhận xu hướng này khi phân tích cách SpaceX “lắc” lại bàn cờ phóng toàn cầu.

Trong ngắn hạn, độ phụ thuộc của Mỹ vào SpaceX nhiều khả năng còn tăng. NSSL pha 3 sẽ tiếp tục chảy về SpaceX cho đến khi ULA và Blue Origin đạt nhịp phóng ổn định; ISS vẫn dựa chủ yếu vào Crew Dragon; Starship, nếu hoàn thiện các năng lực then chốt như tiếp nhiên liệu quỹ đạo, sẽ trở thành nền tảng không thể thay thế của Artemis giai đoạn đầu. Ở “lớp quỹ đạo thấp”, Starlink tiếp tục mở rộng độ phủ, củng cố vai trò hạ tầng dữ liệu chiến lược.

Tất nhiên, phụ thuộc không đồng nghĩa “không có lối ra”. Bài toán của Washington là duy trì đòn bẩy cạnh tranh và sức bật công nghiệp: hỗ trợ phương tiện thay thế đi vào khai thác, khuyến khích đa nguồn bệ phóng, chuẩn hóa giao diện tích hợp để giảm “ma sát” khi chuyển nhà thầu, và quan trọng nhất là xây dựng quy trình chứng nhận/giám sát linh hoạt nhưng an toàn để không bóp nghẹt đổi mới.

Ở thời điểm hiện tại, SpaceX là “hệ điều hành” mặc định của không gian Mỹ - một vị thế hãng tự xây bằng kỹ thuật tái sử dụng, tốc độ lặp và khả năng sản xuất hàng loạt. Cái giá của hiệu quả là rủi ro tập trung. Nếu Mỹ muốn vừa tận dụng sức mạnh của SpaceX vừa giảm thiểu rủi ro hệ thống, con đường tối ưu không phải “thoát phụ thuộc” bằng mệnh lệnh hành chính, mà là tạo môi trường để có thêm… những SpaceX khác xuất hiện và sống được trên thị trường.