Dự thảo Luật Đất đai: Mở đường cho tích tụ ruộng đất

Theo đó, một cá nhân có thể nhận chuyển nhượng tối đa 45ha đất trồng cây hàng năm (gồm đất trồng lúa) tại khu vực Đồng bằng sông Cửu Long; quy mô đủ lớn để yên tâm đầu tư vào sản xuất, áp dụng khoa học, công nghệ trong sản xuất hàng hóa, nâng cao hiệu quả sử dụng đất. Dự thảo cũng quy định mở rộng đối tượng nhận chuyển nhượng đất trồng lúa.

- Trước những quy định như vậy, nhiều quan điểm lại tỏ ra lo ngại rằng sẽ có một tầng lớp “địa chủ mới” xuất hiện, lo nông dân sẽ mất đất canh tác rồi bị bần cùng hóa? Quan điểm của ông về vấn đề này như thế nào?

ThS. Nguyễn Văn Đỉnh: Trong quá trình xây dựng luật, có những quan ngại về việc nếu mở rộng nhận chuyển nhượng quyền sử dụng đất trồng lúa sẽ ảnh hưởng đến việc đảm bảo đất sản xuất cho nông dân, đặc biệt ở vùng dân tộc thiểu số. Tuy nhiên, từ quan điểm cá nhân, tôi vẫn cho rằng đây là một đề xuất đáng hoan nghênh và cần được khuyến khích.

Bởi lẽ, các chủ đất mới sau khi nhận chuyển nhượng đất trồng lúa thì buộc phải sử dụng đất theo đúng mục đích là để trồng lúa, không được chuyển mục đích sang sử dụng cho mục đích khác. Vẫn là tư liệu sản xuất ấy nhưng được giao cho người có năng lực tài chính, có khả năng áp dụng khoa học công nghệ, sẽ đẩy mạnh hiệu quả sản xuất. Nếu muốn chuyển mục đích sử dụng đất, ví dụ chuyển sang trồng cây lâu năm hoặc sang mục đích phi nông nghiệp, thì phải được cơ quan có thẩm quyền cho phép trên cơ sở tuân thủ các loại quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất và quy hoạch xây dựng; tức là không dễ dàng để gom đất lúa và chuyển sang loại đất có giá trị cao hơn nhằm kiếm lời.

Với chủ thể doanh nghiệp nhận chuyển nhượng đất trồng lúa, Điều 49 của dự thảo quy định doanh nghiệp phải có phương án sử dụng đất nông nghiệp được UBND cấp tỉnh chấp thuận. Như vậy, dự thảo luật đã đề ra công cụ quản lý chặt chẽ khi cho phép mở rộng hạn điền gắn với mở rộng đối tượng được sử dụng đất trồng lúa.

- Thực tế, có ý kiến cho rằng, tư duy hạn điền trong bối cảnh hiện nay đã không còn phù hợp nữa không, thưa ông? Thậm chí, có luồng ý kiến cho rằng chúng ra cần phải bỏ hẳn hạn điền, nếu không thì việc thực hiện tích tụ ruộng đất sẽ khó được thực hiện?

Thực tế thì từ cách đây vài chục năm ta đã chủ trương khuyến khích tích tụ, tập trung ruộng đất. Tuy nhiên có vẻ như chủ trương này chưa phát huy hiệu quả, nên lần sửa đổi Luật Đất đai này ta đề ra chính sách mới là mở rộng hạn điền cũng như mở rộng đối tượng nhận chuyển nhượng đất trồng lúa. Do đó, để đảm bảo kiểm soát chặt chẽ, tránh gây xáo trộn, mất ổn định, chúng ta có thể mở rộng dần hạn điền trước khi đi đến xóa bỏ hoàn toàn trong lần sửa đổi sau.

- Trong bối cảnh đó, chúng ta sẽ cần một chủ thể đứng ra làm trung gian, và đó chính là Ngân hàng đất nông nghiệp, như Dự thảo Luật Đất đai (sửa đổi), thưa ông?

Ngay từ dự thảo đầu tiên hồi tháng 7/2022 đã quy định về “Ngân hàng đất nông nghiệp”, là doanh nghiệp nhà nước do Chính phủ thành lập với chức năng tạo lập quỹ đất nông nghiệp thông qua việc thuê, nhận chuyển nhượng, nhận ký gửi quyền sử dụng đất nông nghiệp và cho nhà đầu tư thuê, thuê lại đất để sản xuất.

Tuy nhiên đến bản dự thảo xin ý kiến nhân dân hiện nay thì Ngân hàng đất nông nghiệp đã không còn tồn tại, thay vào đó, chức năng tạo lập quỹ đất nông nghiệp được trao cho “Tổ chức phát triển quỹ đất” (là đơn vị sự nghiệp công hoặc doanh nghiệp cung ứng sản phẩm, dịch vụ công ích do Nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ). Phương án này theo tôi là hợp lý hơn vì tránh phát sinh thêm biên chế, bộ máy; phù hợp với chủ trương tinh giản biên chế, giảm đầu mối, trong khi về cơ bản Tổ chức phát triển quỹ đất và Ngân hàng đất nông nghiệp thực hiện chức năng, nhiệm vụ như nhau, đều là để phát triển quỹ đất.

Cần nhấn mạnh rằng từ năm 2020, Chính phủ đã dự thảo Nghị định về khuyến khích tập trung, tích tụ đất đai cho sản xuất nông nghiệp (nhưng không ban hành). Tại dự thảo Nghị định, Chính phủ cũng đề xuất giao Trung tâm phát triển quỹ đất thực hiện tập trung đất nông nghiệp với các chính sách tương tự dự thảo Luật Đất đai hiện nay.

- Dự thảo Luật Đất đai hiện nay đã giải được bài toán bảo vệ quyền, lợi ích của người nông dân nhưng đảm bảo công bằng giữa người sử dụng đất nông nghiệp so với người sử dụng đất phi nông nghiệp chưa, thưa ông?

Luật Đất đai hiện nay đã đề ra nguyên tắc ưu tiên quỹ đất cho an ninh lương thực nhưng lại thiếu cơ chế điều tiết giữa các địa phương, vùng miền để đảm bảo lợi ích cho các địa phương có tỷ lệ đất nông nghiệp lớn. Nghị quyết số 18-NQ/TW và Dự thảo Luật Đất đai đã đề ra giải pháp khắc phục. Cụ thể, Nghị quyết 18 yêu cầu phải “có cơ chế điều tiết hợp lý, hiệu quả nguồn thu từ tiền sử dụng đất, tiền thuê đất giữa Trung ương và địa phương”.

Như vậy, Đảng và Nhà nước đã nắm bắt thực trạng các địa phương “thiệt thòi” về điều kiện phát triển kinh tế, có mức độ đầu tư kết cấu hạ tầng chưa cao hoặc ở vị trí có tính chiến lược về quốc phòng, an ninh dẫn đến không thể triển khai các dự án phát triển kinh tế; hoặc có những địa phương là “vựa lúa”, có nhiệm vụ bảo đảm an ninh lương thực cho cả nước. Để đảm bảo công bằng, cần thiết phải điều tiết nguồn thu từ đất của các tỉnh, thành phát triển nhiều khu công nghiệp, khu đô thị, du lịch... nhằm phân bổ cho các địa phương chưa có điều kiện phát triển kinh tế...

Nhưng chỉ điều tiết ngân sách (“cho con cá”) thôi chưa đủ, điều quan trọng là cần tạo cơ chế, động lực để người nông dân có thể tự tăng gia sản xuất, cải thiện thu nhập trên đất của mình (“cho cần câu”).

Do đó, Nghị quyết 18 đã gợi mở hướng đi mới thông qua chính sách “đất kết hợp sử dụng nhiều mục đích”. Nghị quyết nêu giải pháp hoàn thiện cơ chế, chính sách về quản lý, sử dụng đất nông nghiệp theo hướng “tạo điều kiện thuận lợi để người sử dụng đất nông nghiệp được chuyển đổi mục đích sản xuất cây trồng, vật nuôi, nâng cao hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp theo quy hoạch”; “xây dựng các quy định pháp luật đối với quản lý và sử dụng đất kết hợp đa mục đích: bổ sung các quy định về đất ở kết hợp với thương mại, dịch vụ; đất nông nghiệp kết hợp với thương mại, dịch vụ”. Tinh thần này cũng được thể hiện đầy đủ trong Dự thảo Luật Đất đai.

Chính sách sử dụng đất đa mục đích rõ ràng sẽ một mặt làm tăng hiệu quả sử dụng đất, tạo công ăn việc làm, đảm bảo sinh kế cho người nông dân, giúp cải thiện thu nhập; mặt khác sẽ bổ sung nguồn thu từ tiền sử dụng đất cho ngân sách. Một giải pháp ích nước - lợi nhà nếu được triển khai hiệu quả; giúp khắc phục tình trạng bỏ hoang đồng ruộng để đưa đất nông nghiệp vào khai thác với hiệu quả cao nhất.

Chính sách mới này hứa hẹn tạo điều kiện thúc đẩy các loại hình du lịch sinh thái, du lịch trải nghiệm khám phá miệt vườn..., đặc biệt là mô hình “Farmstay” (trang trại kết hợp du lịch nghỉ dưỡng) nở rộ thời gian gần đây; tạo động lực phát triển cho vùng đồng bằng sông Hồng, sông Cửu Long - những “vựa lúa” cả nước.

Với những sửa đổi trên, tôi có niềm tin rằng những đổi mới của Nghị quyết 18 và Dự thảo Luật Đất đai (sửa đổi) sẽ giúp sử dụng hiệu quả đất nông nghiệp, đặc biệt đất trồng lúa, giúp khắc phục tình trạng bỏ hoang đất hoặc sử dụng sai mục đích, góp phần cải thiện sinh kế người dân.